از برکات سفرم به لبنان آشنایی با نویسنده جوان و متفکر بشار اللقیس ( متولد ۱۹۸۴) بود. بشار از خانواده ای سرشناس از بعبلک لبنان است. پاتوق او شبها در قهوه خانه تیستی بود. چند شبی که به قهوه خانه تیستی که گویی فلکی گردان یا ستاره ای سرگردان بود می رفتم با بشار از هر دری سخن می گفتیم. به قول لبنانی ها دردشه! او هم سن و سال فزندان من است و من مثل جوان نوآموزی به سخنان او در باره لبنان و سوریه گوش می دادم. خط روشنی از تفسیر عمیق حوادث و تاریخ منطقه در سخنانش بود. به قول دکتر اسلامی ندوشن گِل مان با هم گرفت! از وقتی از بیروت آمده ام با بشار در تماسم. دیروز به من اطلاع داد. دختر دوازده ساله اش مریم در خانه مادر بزرگش در جنوب لبنان در نبطیه، در حیّ الرؤوس بوده است اسرائیل خانه را سپیده دم روز دوشنبه ۷ آبان ماه با موشک زده . مریم در خانه نبوده اما دفتر خاطراتش در این حمله سوخته و از میان رفته است. بشار مقاله ای در روز سه شنبه ۸ آبان/ ۲۸ اکتبر برای روزنامه الاخبار نوشته است. عنوان مقاله: «نامه ای به مریم» است. برای دخترش نوشته: «مریم اسرائیل دشمن خاطره و معناست.»
اين جمله پشتوانه ای تاريخي از رنج و درد و حسرت و اندوه دارد. از آغاز تاسیس دولت جعلی اسرائیل در فلسطین. گمان می کردند می توانند فلسطین را به عنوان سرزمین و ملت و تاریخ و فرهنگ حذف کنند. چنانکه تا به حال ندیده ام که اسرائیلی ها سخنی از « فلسطین» و « فلسطینی ها» بگویند. سخن از اسرائیل و اعراب ساکن اسرائیل است. بن گوریون نخستین نخست وزیر و موسس اسرائیل گفته است: « پیرمردان و پیرزنان می میرند و کودکان و جوانان هم فلسطین را فراموش می کنند.»‌ چنین نشد. این خواب خوش و خیال خام تعبیر نشد.هنگامی که در سال ۱۹۷۳ بن گوریون مرد؛ یحیی السنوار و اسماعیل هنیه ۱۱ ساله، محمد ضیف ۸ ساله بودند. ابوعبیده سخنگوی گردان های قسام ۱۳ سال بعد از مرگ بن گوریون به دنیا آمده است! فلسطین به عنوان یک سرزمین نابود شدنی نیست. ملت فلسطین نابود نمی شود. همزمان با قتل هر فلسطینی در غزه کودکی غزاوی متولد می شود. خاطره ها در بوته رنج و مرارت و حسرت فلسطینی ها برای همیشه در آینه ذهن کودکان و نوجوانان نقش می بندد و می بالد. از میان همین کودکان و نوجوانان در آینده ای نزدیک صدها یحیی السنوار و اسماعیل هنیه و محمد الضیف آفریده می شود. به بشار اللقیس گفتم دخترش مریم خاطراتش را بنویسد! اسرائیل دشمن خاطره است. با خاطره بایست به جنگ چنین دشمنی رفت. این روزها کتاب خاطرات فلسطینی ها در زندان های اسرائیل تازه تاسیسی شده یعنی در سال های ۱۹۴۸ و ۱۹۴۹ را می خوانم. الیاس خوری در باره این کتاب: « اسری بلا حرب» که توسط مصطفی کیها و ودیع عوادة نوشته شده است. می گوید: « الکلام الذی لم یقل و لا یقال!» سخنی که روایت نشده و روایت نخواهد شد! چنین است. سخنانی است که « یاد» را زنده نگه می دارد.»
اکنون ساعت چهار بامداد است. دارم از ایوان اتاق ۱۷۰۱ به مدیترانه نگاه می کنم. چهره دریا خاکستری-سربی است . این بیت سایه را زمزمه می کنم:
کیست دریا؟ چشم پر اشک زمین
در نگاهش آرزویی ته نشین
همچنان در اندیشه دفتر خاطرات مریم اللقیس هستم. به بشار زنگ می زنم. به دخترت مریم بگو. عموی پیری داری. به سن و سال پدر بزرگت است؛‌ خواهش می کند دو باره دفتر خاطراتت را بنویس!
*

پی نوشت:
*
(1) Julian Green, Paris, UK Penguin Books, 1989, P. 107-109
*
روزنامه اعتماد، چهارشنبه ۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۴
https://www.tgoop.com/maktuob

اسرائیل به ایران حمله می‌کند؟

جمیله کدیور

دور پنجم مذاکرات غیر مستقیم ایران و آمریکا روز جمعه ۲ خرداد/ ۲۳ مه در شرایطی برگزار شد که رسانه های جریان اصلی به نقل از منابع مطلع آمریکایی و صهیونیستی از آماده‌ شدن اسرائیل برای حمله احتمالی به تاسیسات هسته‌ای ایران خبر داده اند و مقامات مختلف اسرائیلی هم تهدیدهای خود را علیه ایران و برنامه هسته ای آن تکرار کرده و شدت بخشیده اند. این نخستین مرتبه نیست که مقامات اسرائیلی تهدید به چنین حملاتی می کنند و اولین بار نیست که رسانه های غربی از شنیده شدن «صدای پای جنگ اسرائیل» علیه ایران سخن می گویند.
بنیامین نتانیاهو اصلی‌ترین چهره اسرائیلی سیاست خصمانه علیه برنامه هسته‌ای ایران بوده و هست و اقدامات او از تهدیدات لفظی فراتر رفته و شامل دستور برای ترور دانشمندان هسته ای، دزدی اسناد و حملات‌ سایبری و ... بوده است. دیگر نخست‌وزیران رژیم همچون آریل شارون (۲۰۰۱–۲۰۰۶) که به ارتش اسرائیل دستور داده بود برای حمله به تاسیسات ایران آماده شود، ایهود اولمرت (۲۰۰۶–۲۰۰۹) که احتمال حمله نظامی را مطرح کرده بود و نفتالی بنت (۲۰۲۱-۲۰۲۲) که دستور به دخالت اسرائیل در اقدامات تروریستی و خرابکاری در خاک ایران داده بود، نیز عملیات و تهدیداتی در این زمینه داشته‌اند، اما شدت و پیوستگی فعالیت‌های نتانیاهو در قیاس با سایر مقامات رژیم بی‌سابقه است.
نتانیاهو، از ۱۹۹۶ که به قدرت رسید ایران را تهدیدی راهبردی برای اسرائیل خواند. او در سال ۲۰۰۹ در سازمان ملل ایران را بزرگ‌ترین تهدید معرفی کرد و در سال ۲۰۱۰آماده‌باش برای حمله به ایران صادر شد، اقدامی که توسط رئیس ستاد ارتش و موساد متوقف گردید. او در سپتامبر ۲۰۱۲در مجمع عمومی با نشان دادن تصویر یک بمب ادعا کرد «ایران به دستیابی اورانیوم غنی شده لازم برای سلاح هسته ای نزدیک است...هیچ چیزی بیشتر از یک ایران اتمی جامعه جهانی را به خطر نمی اندازد.» نتانیاهو در سال ۲۰۱۵مخالفت شدید خود را با توافق برجام اعلام کرد و بالاخره در۲۰۱۸ تحت فشار نتانیاهو،آمریکای ترامپ از برجام خارج شد.
نتانیاهو در هفتاد و هشتمین نشست مجمع عمومی در ۳۱ شهریور۱۴۰۲/ ۲۲ سپتامبر ۲۰۲۳ بار دیگر ایران را بزرگترین تهدید منطقه خواند و از کشورهای غربی خواست تحریم‌های ایران باید برگردند و تحریم‌های بیشتری علیه تهران وضع کنند. او همچنین تاکید کرد که «هر کاری» خواهد کرد تا ایران به سلاح هسته‌ای دست پیدا نکند. او خواستار وجود «تهدید معتبر هسته‌ای» علیه تهران شد. البته دفترش مدت کوتاهی بعد از سخنرانی، اعلام کرد منظورش از « تهدید معتبر هسته‌ای»، «تهدید معتبر نظامی» بوده، نه هسته‌ای.
در ۳۰ دسامبر ۲۰۲۳، نتانیاهو با تهدید به استفاده از نیروی نظامی علیه ایران، گفت: «ما همیشه و همه جا علیه ایران در حال اقدام هستیم، وارد جزئیات نخواهم شد... هدفی که سال هاست برای دستیابی به آن کار کرده ام تغییری نکرده، و این هدف انجام هر کاری - هر کاری - برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته ای است.» و این قصه سر دراز دارد.
هنگام مذاکرات منتهی به برجام و نهايی شدن سرنوشت مذاکرات هسته ای موج اخبار رسانه های اسرائیلی و غربی پیرامون نزديک بودن خطر حمله اسرائیل به ايران شدت گرفت. در همان ایام نتانياهو تأکيد کرد که «همه خطرها در مقايسه با خطر ناشی از هسته ای شدن ايران، کوچک و بی اهميت است.» نتانياهو و ایهود باراک معتقد بودند که ايران به ساخت بمب اتم بسيار نزديک شده و اگر اکنون اقدام نشود، ديگر بسيار دير خواهد بود. در همان ایام، گيدئون لوی، روزنامه نگار چپگرای اسرائیلی، در مقاله ای در هاآرتص نوشت: «آهنگ رفتن اسرائيل به سوی يک جنگ ديگر، شتابان تر از گذشته شده است...و خودبزرگ بين هايی که از تکرار نظرات جنگ طلبانه خود مست شده و مانند «لات محله» فکر می کنند که هر مشکلی را می توان با خشونت حل کرد، در اين گمان اشتباه هستند که به آسانی عوض کردن جوراب می توان حکومت ها را نيز تغيير داد... گذشته از انگيزه آنها... همگی تنها يک چيز می خواهند؛ جنگ و جنگ.»
مشابه تهدیدهای گذشته علیه ایران -که بارها بر صلح امیز بودن برنامه های هسته ای خود تاکید کرده- امروز نیز تهدید به حمله با همان شدت از سوی مقامات اسرائیلی اعلام و توسط رسانه های جریان اصلی منتشر می شود. اسرائیل بارها با توافق بین آمریکا و ایران مخالفت و تهدید کرده‌که برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای، به هر اقدامی، از جمله حمله به سایت‌های هسته‌ای ایران متوسل خواهد شد.

نتانیاهو در آوریل ۲۰۲۵با پیشنهاد مدل لیبی برای حل مسئله هسته ای ایران، گفت «ما راکتورهای هسته ای و تاسیسات غنی سازی ایران را نابود خواهیم کرد.» او در اولین کنفرانس مطبوعاتی خود در شش ماه گذشته، در ۳۱ اردیبهشت /۲۱ مه با اعلام اینکه ایران همچنان یک تهدید بسیار جدی است، ضمن تاکید بر این که دولت و کشورش در هماهنگی کامل با ایالات متحده در رابطه با ایران است و رایزنی‌ها با واشنگتن را به‌طور دائم ادامه می‌دهد، ابراز امیدواری کرد بتوان به توافقی با حکومت ایران دست یافت که مانع از دست‌یابی تهران به سلاح هسته‌ای و غنی‌سازی اورانیوم شود. او تصریح کرد حتی در صورت دست‌یابی به توافق، کشورش حق دفاع از خود را در برابر ایران محفوظ می‌داند. نتانیاهو گفت: «با این‌که ما به دستاوردهای بزرگی در مقابله با محور ایران دست یافته‌ایم، اما کار هنوز به پایان نرسیده است.» مقامات ارشد اسرائیل بارها اشاره کرده‌اند که در حال بررسی حمله به ایران هستند. یسرائیل کاتز، وزیر دفاع اسرائیل، در نوامبر ۲۰۲۴ در شبکه ایکس نوشت: «ایران بیش از هر زمان دیگری در معرض حملات به تأسیسات هسته‌ای خود است. ما این فرصت را داریم که به مهمترین هدف خود - خنثی کردن واز بین بردن تهدید وجودی برای کشور اسرائیل - دست یابیم.» در فوریه۲۰۲۵، نهادهای اطلاعاتی آمریکا هشدار دادند که اسرائیل احتمالاً امسال برای حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران تلاش خواهد کرد.
در ادامه این اظهارات، شبکه «سی‌ان‌ان» به نقل از مقام‌های آمریکایی که نامشان فاش نشده، گزارش داده که در ماه‌های اخیر، احتمال حمله اسرائیل به تاسیسات هسته‌ای ایران به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافته است. در این گزارش آمده:«بر اساس اطلاعات به‌دست آمده، اسرائیل برای حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران آماده می‌شود... تصمیم اسرائیل برای حمله احتمالاً به دیدگاهش درمورد مذاکرات واشنگتن با تهران بستگی خواهد داشت.» سی‌ان‌ان همچنین به نقل از یک مقام صهیونیست که نامش را فاش نکرده، گزارش داده: «اگر واشنگتن با ایران به توافق بدی برسد، ما آماده‌ایم که به تنهایی اقدام نظامی انجام دهیم.»
این در حالی است که ترامپ در فوریه ۲۰۲۵گفت که خواهان یک «توافق صلح هسته‌ای تأیید شده» با ایران است که اقدام نظامی مشترک با اسرائیل آن را به خطر می‌اندازد. در۱۸فروردین/۷ آوریل، همان روزی که مذاکرات با ایران را اعلام کرد، به نتانیاهو گفت که ایالات متحده با حمله نظامی به ایران مخالف است و در۲ اردیبهشت/ ۲۲ آوریل با اشاره به اینکه مانع حمله اسرائیل به سایت‌های هسته‌ای ایران نمی شود، گفت:«من این انتخاب را به آنها واگذار می‌کنم، اما توافق را به پرتاب بمب ترجیح می‌دهم.» و اگر توافقی حاصل نشود، «رهبری گروه» را در جنگ با ایران بر عهده خواهد داشت.
گزارش سی‌ان‌ان پس از گزارش ماه گذشته «نیویورک تایمز» مبنی بر جلوگیری ترامپ از حمله برنامه‌ریزی شده اسرائیل به تاسیسات هسته‌ای ایران که نیاز به حمایت نظامی ایالات متحده دارد، منتشر شد.
«اکسیوس» هم به نقل از دو منبع اسرائیلی مطلع از مذاکرات نوشت: «اسرائیل در حال آماده‌سازی برای حمله سریع به تأسیسات هسته‌ای ایران، در صورتی که مذاکرات میان آمریکا و ایران فروبپاشد، است. یکی از منابع گفته ارتش اسرائیل معتقد است پنجره عملیاتی برای انجام یک حمله موفق ممکن است به‌زودی بسته شود، بنابراین اگر مذاکرات شکست بخورد، اسرائیل باید سریع عمل کند.» دو منبع اسرائیلی، گزارش شبکه سی‌ان‌ان را تأیید کردند که نیروهای ارتش اسرائیل در حال انجام تمرینات و آماده‌سازی برای یک حمله احتمالی به ایران هستند و گفته اند: «نتانیاهو منتظر فروپاشی مذاکرات هسته‌ای و منتظر لحظه‌ای‌است که ترامپ از روند مذاکرات ناامید شود و آمادگی پیدا کند تا به او چراغ سبز بدهد.» یک مقام آمریکایی هم گفته دولت ترامپ نگران است که نتانیاهو حتی بدون دریافت چراغ سبز از ترامپ دست به اقدام بزند.
ایران و آمریکا بیش از یک ماه است که در حال مذاکره پیرامون برنامه هسته‌ای ایران هستند. حمله اسرائیل به ایران می‌تواند این تلاش‌ها را به شکست بکشاند، به اعتبار ترامپ ضربه بزند و خطر تشدید جنگ اسرائیل در غزه را به یک درگیری گسترده‌تر منطقه ای افزایش دهد.
به‌نظر می‌رسد این افشاگری ها از سوی رسانه های غربی یا تلاشی از سوی آمریکا برای افزایش فشار بر ایران پیش از دور جدید مذاکرات برای عقب نشینی از مواضعش باشد، یا شاید احتمال حمله اسرائیل واقعاً وجود داشته و مقامات آمریکایی برای جلوگیری از حمله، این برنامه‌ها را افشا کرده‌اند، یا حتی می‌تواند تلاش اسرائیل برای تحت فشار قرار دادن ایران جهت کنار گذاشتن برنامه هسته‌ای‌اش باشد.

وقوع این حمله می‌تواند خطر گسترش یک درگیری منطقه‌ای وسیع‌تر را به همراه داشته باشد؛ چیزی که آمریکا از زمان آغاز جنگ در غزه در سال ۲۰۲۳ تلاش کرده محقق نشود. کشورهای منطقه همچنین نگران هستند که ترکش حمله اسرائیل به تاسیسات هسته ای ایران متوجه آنها شود و جنگ به داخل مرزهای آنها کشیده شود، همچنین مواد رادیواکتیو در سراسر منطقه پخش شود.
اسرائیل همواره گزینه نظامی را تنها گزینه برای متوقف کردن برنامه هسته‌ای ایران دانسته است. اسرائیل مدعی است که سامانه‌های پدافند هوایی ایران را از بین برده و این موضوع می‌تواند هدف قرار دادن سایت‌های هسته‌ای را تسهیل کند. به باور اسرائیل، ایران در ضعیف‌ترین موقعیت نظامی خود در دهه‌های اخیر قرار دارد، اقتصادش به دلیل تحریم‌ها ضعیف شده، نارضایتی عمومی افزایش یافته و قدرتمندترین متحدین منطقه‌ای خود را از دست داده و همین ها رژیم را به این باور رسانده که چنین فرصت بزرگی را از دست ندهد. با این وجود، اسرائیل بدون کمک آمریکا، برای سوخت‌گیری هوایی و تامین بمب‌های مورد نیاز جهت نفوذ به تأسیسات زیرزمینی، توانایی نابودی برنامه هسته‌ای ایران را ندارد. برای همین به‌دلیل وابستگی واتکای شدید به کمک آمریکا، بعید است نتانیاهو اقدام به حمله‌ای بدون تأیید ضمنی ایالات متحده کند و روابط اسرائیل را با آمریکا به خطر بیندازد. به همین دلیل وزیر خارجه ایران از مسئولیت حقوقی آمریکا پیرامون «حمله احتمالی اسرائیل» سخن گفت.
برای نتانیاهو، جلوگیری از برنامه هسته ای ایران موضوعی حیثیتی و ضرورتی برای حفظ میراث سیاسی‌اش است؛ میراثی که با عملیات غافلگیرکننده طوفان الاقصی در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ و شروع جنگ غزه و عملیات ۱۹ ماهه نسل کشی مخدوش شد. تصمیم ترامپ برای مذاکره با ایران خوشایند اسرائیل نبوده و مقامات رژیم نگرانند که آمریکا از ترس گسترش درگیری ها از حمله اسرائیل به تاسیسات هسته ای ایران حمایت نکند. در مقابل، ترامپ هم به دنبال آن است تا میراث سیاسی مطلوبی از خود بر جای گذارد. ترامپ اعلام کرده حمله نظامی به ایران تنها در صورتی انجام می‌شود که مذاکرات دیپلماتیک شکست بخورد. او بارها گفته که می‌خواهد به‌عنوان کسی که خاورمیانه را باثبات کرده و به درگیری‌های آن پایان داده، در یادها بماند.
تردیدی نیست که اگراسرائیل اشتباه محاسباتی کند و به تاسیسات هسته ای ایران حمله نماید، اسرائیل و منطقه و جهان وارد چاه ویلی می شود که بیرون آمدن از آن به آسانی و به سرعت میسر نیست.
روزنامه اطلاعات، ۳ خرداد ۱۴۰۴.
https://www.ettelaat.com/news/95630

https://www.tgoop.com/maktuob

میناگری های قرآنی
(۴۹)
مقدمه پانزدهم
صورتگری قرآن مجید
(۴)
سیدعطاء الله مهاجرانی
ادبیات رؤیا پردازانه

یکی از شگفت انگیزترین صورتگری ها و یا تصویر سازی های قرآن مجید، تشبیه یا تمثیل و یا بهره گیری از استعاره و کنایه نسبت به پدیده هایی است که برای ما کاملاً ناشناخته ست. چنان پدیده ای را ندیده و از آن هیچگونه تصوّر و یا تصویری نداریم.
یکی از مهمترین ویژگی های تصویر سازی گابریل گارسیا مارکز در رمان ها و داستان های کوتاهش همین رویه است. به پدیده ای اشاره می کند و یا در وصف و تشبیه از آن بهره می گیرد که ما اصلا از آن پدیده ها تصوری نداریم. مانند ابتدای رمان صد سال تنهایی، هنگامی که رودخانه ای در دهکده خیالی ماکوندو را وصف می کند. نوشته است:
«آب رودخانه زلال بود و از روی سنگ های سفید و بزرگی شبیه به تخم جانوران ما قبل تاریخ می گذشت.» (۱) ما از «رودخانه« و «آب زلال» و «سنگ های سفید و بزرگ » تصور روشنی داریم. اما نمی دانیم تخم جانوران ما قبل تاریخ چگونه بوده است!؟ از این رو هر خواننده ای متناسب با پرواز خیال خود برای « مُشبَّه به» و « وَجهِ شبه» تصویر سازی می کند. اگر از همین زاویه تشبیهات گارسیا مارکز را شناسایی کنیم. همیشه گونه ای غرابت و آشنایی زدایی در تشبیهات او دیده می شود. مانند « بوی جانور خام!» و « بوی گُل مرده!» (۲) کدام جانور؟ جانور خام یعنی جانور مرده؟ نیمه جان؟ جنین جانور؟ گل مرده؟ کدام گل؟ در چه مرحله ای؟ با زنجیره ای از پرسش های پی در پی رویارو می شویم.
آیات مربوط به قیامت و وصف جهنم و بهشت، آیات مربوط به معجزات پیامبران مانند طوفان نوح و ابراهیم در آتش و تبدیل رود نیل به خون و شکافتن نیل و زنده شدن مردگان با دم سخت گرم زندگی ساز مسیحایی و تکه تکه شدن و انفجار کوه در صورت اصابت وحی به آن و … در قرآن مجید سرشار از این گونه تشبیهات و تمثیلات و استعاره ها و قصه هاست. قرآن مجید اگر فقط از همین زاویه بررسی شود کتابی منحصر به فرد است.
این شیوه ادبیات را لیلاند ریکند در کتاب: « چگونه کتاب مقدس را به عنوان ادبیات بخوانیم؟» ادبیات رؤیایی یا خیال پردازانه نامیده است. (۳)
ادبیات رؤیایی در برابر ادبیات واقعگرایانه است. ما با ادبیات رؤیا پردازانه جهان غریبی را تجربه می کنیم. اگر واژه تجربه دقیق نباشد؛ می توانیم بگوییم با جهان غریبی آشنا می شویم که پیش از آن شناختی و تجربه ای از چنان جهانی نداشته ایم. مثل همین تقسیم بندی یا تقابلی که در زمان ما با مطرح شدن «رئالیسم جادویی» به ویژه در آثار گابریل گارسیا مارکز در برابر ادبیات واقعگرایانه مطرح شده است. البته در ادبیات خیال پردازانه یا جادویی گارسیا مارکز گاه مرز بسیار شکننده ای بین رؤیا و واقعیت وجود دارد. چنان که ایشان در گفتگوی طولانی پر نکته ای که در باره سبک ادبی خود با پلینو مندوزا داشته است؛ به همین نکته اشاره می کند. می گوید برخی از رخدادهایی که در کتاب های من خیالپردازانه تلقی می شود. در زندگی ما در آمریکای لاتین واقعگرایانه است. طوفان مهیبی سیرکی را از جا می کند و با خود می برد. بعدا ماهیگیران در تورهای ماهیگیری خود اجساد شیر و پلنگ صید می کنند. به سیلابی مثال می زند که وقتی فرا می رسد اجساد زرافه همراه خود می آورد! این واقعیت ها با واقعیت قیمت سیب زمینی و تخم مرغ در بازار روز متفاوت است!(۴) چنان که پیش از این اگر به ما گفته می شد که عقاب می تواند از آسمان فرود بیاید و پلنگی یا ببری و یا حتی شیرنری را با همه یال و کوپالش در چنگال نیرومند خویش مثل قلابی پولادین شکار کند و به آسمان ببرد! نمی توانستیم از چنین پدیده ای تصوری داشته باشیم. اکنون چنین صحنه هایی را شاهدیم. یا تمساحی که ناگاه در ساحل رودخانه ای از آب سر بیرون می آورد و گاوی یا گوزنی یا پلنگی را که دارد در ساحل رودخانه آب می نوشد؛ به سرعت آذرخش شکار می کند و به زیر آب می کشاند و می برد و می بلعد! گویی از ماورای زمان تمساح سر می زند. ما با دو زمان متفاوت رویارو هستیم. زمانی که گوزن یا پلنگ دارد به آرامی آب می نوشد و زمانی که تمساح سر می رسد و در آنی گوزن یا پلنگ را می بلعد. زمان اول رئالیسم واقعی است و زمان دوم رئالیسم رؤیا پردازانه که البته رنگ واقعیت می گیرد. در بخش سبک قصه گویی قرآن مجید به این موضوع با تفصیل بیشتری می پردازم ، انشاء الله.
قران مجید در واقع سبک ویژه «صورتگری مرکب» دارد. این سبک بسی فراتر از «تعبیر مصور» است که سید قطب به کار برده است. در واقع در سبک قرآنی شاهد آمیزه ای از تشبیه و تمثیل و استعاره و کنایه و قصه هستیم که به تعبیر عبدالقاهر گرگانی در همامیختگی و هارمونی و نظم همانند پارچه زربفتی بافته شده است. نمی توان شبیه این سبک را در کتاب های دیگری از جمله کتاب مقدس و اوستا و اوپانیشادها و یا مهابهاراتا یافت.

شجره زقّوم:

به این آیات توجه و تآمل کنید:
أَذَٰلِكَ خَيْرٌ نُّزُلًا أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ * إِنَّا جَعَلْنَاهَا فِتْنَةً لِّلظَّالِمِينَ *‌ إِنَّهَا شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِي أَصْلِ الْجَحِيمِ * طَلْعُهَا كَأَنَّهُ رُءُوسُ الشَّيَاطِينِ ( ۶۲ تا ۶۵ ، سوره الصافات)
آیا از نظر پذیرایی این بهتر است یا درخت زقّوم؟! در حقیقت، ما آن را برای ستمگران [مایه آزمایش و] عذابی گردانیدیم. آن، درختی است که از قعر آتش سوزان می‌روید، میوه‌ اش گویی چون کله ‌های شیاطین است. ( ترجمه فولادوند)
برخی مترجمان واژه «طلع» را شکوفه یا خوشه ترجمه کرده اند.
ما هیچگونه تصوری یا تصویری از درخت زقّوم و از میوه چنان درخت ناشناخته ای نداریم. درختی که در میان لهیب آتش سوزان در قعر جهنم از میان شعله ها سر می کشد و می بالد و میوه می دهد!
تصویر دیگری از این درخت در سوره الدخان و سوره الواقعة روایت شده است:

إِنَّ شَجَرَتَ الزَّقُّومِ * طَعَامُ الْأَثِيمِ * كَالْمُهْلِ يَغْلِي فِي الْبُطُونِ * كَغَلْيِ الْحَمِيمِ (سورة الدخان، آیات ۴۳تا٤٦)

آری! درخت زقوم، * خوراک گناه پیشه است. * چون مس گداخته در شکمها می‌گدازد؛ * همانند جوشش آب جوشان.

سوره واقعه:
لَآكِلُونَ مِن شَجَرٍ مِّن زَقُّومٍ * فَمَالِئُونَ مِنْهَا الْبُطُونَ * فَشَارِبُونَ عَلَيْهِ مِنَ الْحَمِيمِ * فَشَارِبُونَ شُرْبَ الْهِيمِ( سوره الواقعة ایات ۵۲ تا٥٥)
قطعاً از درختی که از زقّوم است خواهید خورد.* و از آن شکمهایتان را خواهید آکند. *
و روی آن از آب جوش می‌نوشید؛ * [مانند] نوشیدن اشتران تشنه.
تا کنون چنان درختی ندیده ایم. ونمی توانیم از میوه اش تصوری داشته باشیم. آیه به ما می گوید، میوه درخت زقوم مانند سرهای شیطان هاست! تمامی عناصر این تصویر سازی بُهت انگیز است. خیال ما تا ماورای خیال پرواز می کند! و:
از هر طرف که رفتم، جز وحشتم نیفزود
هیهات از این بیابان وین راه بی نهایت
عجیب است که عبدالقاهر گرگانی در دلائل الاعجاز و نیز اسرار البلاغه با همه دقت ها و کنجکاوی های حیرت انگیزی که دارد به این آیات توجه نداشته است.
ابو زکریا فرّاء ( درگذشت، ۲۰۷ قمری) که ایرانی و اهل دیلمستان بوده است؛ کتاب معانی القرآن را بر اساس نظم آیات در سوره های قرآن مجید تنظیم کرده است. در مبحث سوره الصافات در جلد دوم به این آیات توجه کرده است.برای این آیه: « طَلْعُهَا كَأَنَّهُ رُءُوسُ الشَّيَاطِينِ» سه تفسیر یا تبیین مطرح کرده است:
۱- میوه و یا شکوفه درخت را به سر شیاطین از حیث زشتی و زنندگی تشبیه کرده است. زیرا شیاطین نماد زشتی و پلشتی اند. هر چند دیده نشده اند. چنان که شما هنگامی که می خواهید زشتی فردی را وصف کنید. او را به شیطان تشبیه می کنید.می گویید مثل شیطان است.
۲-عرب ها برخی از مارهای شاخدار را شیطان می نامیدند. چنانکه شاعر در وصف زنش سروده است:
عنجرد تحلف حین احلف
کمثل شیطان الحماط اعرف
عنجرد چنان که در تاج العروس آمده است به معنی زن پلید بدخلق سلیطه است!

۳- خاری بد منظر و زشت است که آن را سرهای شیاطین نامیده اند. تعبیر اول گونه ای تخییل و خیالپردازی و دومی تشبیه ویژه است. هر سه معنی وجه مشترکشان همان زشتی و زنندگی است.(۵)
زرکشی در البرهان فی علوم القرآن به مطلب و نظر فرّاء توجه داشته است (۶) البته مفسران پس از الفرآء مانند طبری و طبرسی مطلب او را بدون ذکر منبع چنانکه رسم زمانه بوده است، روایت کرده اند.
شجره الزقوم سه بار در آیات قرآن ذکر شده است. در هر سه مورد تصویر از زوایای مختلف نمایش داده شده است. همانگونه که قصه های قرآن مجید نیز که در نگاه اول در سوره های قرآن مجید تکراری به نظر می رسند، تکراری نیستند. زاویه دید و روایت متفاوت است. در واقع « صورتگری مرکب» این اقتضاء را داشته است که هر بار ما به شجره زقوم، شیوه رویش و میوه و آثار و پیامدش نگاهی متفاوت داشته باشیم. وجوه یا ابعاد این صورتگری درجات متفاوتی دارند:
۱- درخت در کانون جحیم می روید. رویش درخت در میان نهیب لهیب شعله ها امری غریب است. چنانکه مشرکان زمان پیامبر(ص) نیز از همین زاویه بر آیات خرده گرفته بودند. به روایت طبری در جامع البیان مشرکان می گفتند: «كيف ينبتُ الشجر فـي النار، والنار تُـحْرق الشجر؟» مگر می شود درخت در میان شعله های آتش بروید!؟ آتش که درخت را می سوزاند! واژه جحیم خود خیال انگیز است! به معنای فوران التهاب آتش و شعله هایی است که سر به آسمان می ساید. به تعبیر کتاب: « التحقیق فی کلمات القرآن» « و کل نار عظیمة فی مهواة فهی جحیم » (۶)
صورتگری قرآن ظرافت دیگری هم داراست، نمی گوید این درخت زقوم در جحیم می روید. می گوید در اصل جحیم! درست در کانون این جنگلِ آتشِ شعله ور است. درختان همه از جنس آتشند. زقوم درست در این کانون می روید!
دوم: درخت زقوم شکوفه یا میوه و یا خوشه هایی دارد.
سوم: این میوه یا شکوفه و یا خوشه مانند سر شیطان است.
چهارم: مثل مس گداخته در شکم گناهکاران در غلیان و گداز است. همانگونه که آب در دیگ به جوش می آید.
پنجم: گناهکاران که از شدت تشنگی مانند شتران تشنه اند. شکم خود را از این میوه انباشته می کنند.
تصویر ها متعدّد و متنوّعند. از این رو تعبیر « صورتگری مرکب» را به کار بردم. برخی تصاویر مطلقا برایمان نا آشناست. مانند رویش درخت زقوم در میان و کانون شعله های آتش. میوه ای که شبیه سر شیاطین است. مس گداخته ای که در درون شکم در غلیان است. برخی تصاویر برای ما و یا عرب های زمان پیامبر آشناست. مانند غلیان آب جوش در درون دیگ و یا تشنگی شترانی که از تشنگی به جان آمده اند!
واژه زقوم متناسب با همین غرابت به کار رفته است. اعراب زمان پیامبر نیز از این واژه معنی روشنی در نمی یافتند. چنان که ابوجهل پرسیده بود این چه درختی است. میوه اش چگونه است؟ گفته بودند همان خرماست که اگر با کره یا روغن خورده شود. می شود میوه زقوم! در متون قبل از قرآن مجید، به ویژه در شعر جاهلی نشانی از این واژه نمی بینیم. پیداست کاملا نا آشنا بوده است. البته بعدا در زبان و ادبیات عرب این واژه با تمام قرابتش به کار رفته است.









پی نوشت:
*
(۱) گابریل گارسیا مارکز، صد سال تنهایی. ترجمه بهمن فرزانه. تهران، امیرکبیر ۱۳۵۳، ص ۱۱.
(۲) همان، ص ۶۵ و ۶
(3) Leland Ryken , How to read the Bible as literature, Michigan, Academic Books, 1984, P. 165-175


(4) Plenio Apuleo Mendoza, the fragrance of guava , London, Verso Editions, 1982 P. 35-36


(۵) ابی زکریا، یحیی بن زیاد الفرّا، معانی القرآن، جلد ۲ بیروت عالم الکتاب ۱۴۰۳ قمری جلد ۲ ص ۳۸۷
(۶) الامام بدرالدین الزرکشی، البرهان فی علوم القرآن، تحقیق ابی الفضل الدمیاطی، القاهره، دارالحدیث، ۱۴۲۷ قمری، ص ۸۹۷
( ۷) التحقیق فی کلمات القرآن جلد دوم. ص ۶۸


روزنامه اطلاعات، شنبه ۳ خرداد ۱۴۰۴
Https://www.tgoop.com/maktuob