فیزیک‌نامه📖 — تکامل دیدگاه ما نسبت به نور 🌌

قسمت 2️⃣ — جهان اسلام و طلوع علم در قرون میانه 🕌
با افول تمدن‌های یونانی-رومی، مشعل علم به دستان دانشمندان جهان اسلام رسید. از سده‌های ۹ تا ۱۲ میلادی، شهرهایی چون بغداد، بصره، و قاهره به مراکز پژوهش علمی بدل شدند، و نور یکی از مهم‌ترین موضوعاتی بود که در پرتو خرد اسلامی مورد مطالعه قرار گرفت. در این دوران، اندیشمندانی چون ابوریحان بیرونی، کندی، و مهم‌تر از همه، ابن هیثم، بنیان تازه‌ای برای شناخت نور گذاشتند که کاملاً با سنت یونانی تفاوت داشت.

ابن هیثم‌، فیزیک‌دان و متفکر برجسته مسلمان، با نگارش کتاب المناظر مسیر تازه‌ای در اپتیک گشود. او با رد نظریه‌ی یونانی «نور از چشم» نشان داد که نور از اشیاء به چشم می‌رسد. برای اثبات این دیدگاه، او از آزمایش، مدل‌سازی هندسی، و ابزارهایی چون دوربین تاریک (camera obscura) بهره گرفت. روش او نه فقط در محتوا بلکه در شکل، آغازگر سنت «علم تجربی» بود: مشاهده، فرضیه‌سازی، آزمایش، نتیجه‌گیری—قرن‌ها پیش از گالیله.

ابن هیثم برای نخستین بار رفتار نور را هنگام عبور از محیط‌های مختلف بررسی کرد. او بازتاب، شکست و عبور نور را تحلیل کرد و نشان داد که پرتوهای نور در محیط‌های همگن در خط مستقیم حرکت می‌کنند. هرچند در نظریه‌پردازی موجی یا کوانتومی از نور وارد نشد، اما پایه‌های اپتیک هندسی و درک پدیده‌هایی مانند تصویرسازی، بازتاب آینه‌ای و تحدب/تقعر عدسی‌ها را نهاد. آثار او بعدها از طریق ترجمه‌های لاتینی، دانشمندان اروپایی مانند راجر بیکن و کپلر را تحت‌تأثیر قرار داد.

در یکی از مهم‌ترین مشاهدات تجربی، ابن هیثم پدیده‌ی پراش نور را، اگرچه بدون این نام، ثبت کرد. او متوجه شد که وقتی نور از روزنه‌ای باریک عبور می‌کند، روی پرده دقیقاً شکل روزنه دیده نمی‌شود، بلکه مرزها نرم و گسترش‌یافته‌اند. این مشاهده نشان از انحراف نور از مسیر مستقیم در شرایط خاص داشت، گرچه او هنوز نظریه‌ای موجی برای آن نداشت. اما مشاهده دقیق او چند قرن بعد در کارهای گریمالدی و یانگ به نظریه موجی نور انجامید.

جالب آن‌که ابن هیثم از منشور در آزمایش‌های خود استفاده می‌کرد و پدیده‌ی انکسار را با دقت بررسی کرد، اما تجزیه نور سفید به طیف رنگی را نه ثبت کرد و نه تفسیر نمود. احتمالاً به‌دلیل کیفیت پایین منشورها یا نبود چارچوب نظری مناسب، این پدیده برای او قابل توجه نبود. با این حال، توصیف دقیق او از انکسار، پایه‌ای شد برای درک بعدی از طیف نور توسط نیوتن. بنابراین، حتی کاستی‌های آن دوران نیز بذرهای علم آینده بودند.

ابن هیثم — پدر علم نور و روش علمی🔍
ابن هیثم برخلاف فیلسوفان پیشین، به جای تکیه بر تأملات ذهنی، مسیر علم را با ابزار «تجربه» هموار کرد. او برای فهم نور از اتاق تاریک، منشور و آینه استفاده کرد و مسیر پرتوها را روی صفحات ترسیم نمود. هر فرضیه‌ای را آزمودنی می‌دانست. در زمانی که بیشتر دانشمندان به ترجمه بسنده می‌کردند، او آزمایش را به عنوان زبان طبیعت معرفی کرد. به همین دلیل روش‌شناسی او امروزه به عنوان آغاز واقعی «علم فیزیک» شناخته می‌شود—قرن‌ها پیش از رنسانس.

یاد گرفتیم که‼️
روش علمی که توی مقدمه همه‌ی کتاب‌های فیزیک هست، اولین بار به قلم ابن هیثم خودمون نوشته شده!

منتظر قسمت‌های بعدی باشید. :)👋

#فیزیک‌نامه@PSA_AUT