▫️
🔹 علی‌اکبر دهخدا و پایه‌گذاری فرهنگ‌نویسی در ایران
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

پایه‌گذاران پژوهش و آموزش زبان فارسی در روزگار ما ( ۲)

پاره‌ی نخست
‎ هادی راشد

علی‌اکبر دهخدا، کنش‌گر سیاسی و روزنامه‌نگارِ دگرگونی‌خواهِ جنبش مشروطه با روی آوردن به پژوهش در فرهنگ، زبان و ادب فارسی، دستاورد بزرگی به جای نهاد. او با کارِ ماندگارِ خود در گردآوری و نوشتنِ فرهنگ‌نامه‌ی بزرگ واژه‌های فارسی، نهاد واژه‌شناسی و فرهنگ‌نویسی را در ایران پایه‌گذاری کرد؛ و با تکاپوهای خود، راه شکل‌گیری و پیش‌رویِ گستره‌ی پژوهشی را هم‌وار ساخت.

گردآوری واژگان و نوشتن فرهنگ
نیاز به گردآوری واژه‌ها و چاپِ فرهنگ بزرگ واژگان، کم و بیش، پس از پایه‌گذاری دارالفنون بیش‌تر شناخته شد. نویسندگان آن روزگار و آموزگاران دارالفنون، زبان را مانند نصاب (فرهادمیرزا، نصاب انگلیسی👉)، یا دستِ بالا، فرهنگِ واژه‌های موضوعی، بدون سازمان‌یافتگی امروزی آن، آموزش می‌دادند (برای نمونه: مزین‌الدوله، مکالمات فرانسه و فارسی 👉؛ فروغی، آموزش زبان فرانسه 👉؛ و ...). این روش به آرامی، دگرگون شد.
برابر اساسنامه‌ی فرهنگستان ایران (۱۳۱۴)، نخستین کارویژه‌ی فرهنگستان، «ترتیب فرهنگ بقصد رد و قبول لغات و اصطلاحات در زبان فارسی» بود (نامه فرهنگستان، ۱۳۲۳). فروغی در پیام به فرهنگستان (۱۳۱۵) از بایستگی گردآوری و نوشتنِ فرهنگي برای برگرداندن لفظ‌ها و جمله‌های عربی کاربردی به لفظ‌ها و جمله‌های فارسی مطلوب سخن گفت. در شماره‌ی خرداد ۱۳۲۳یِ نامه‌ی فرهنگستان، طرح تألیف و تدوین فرهنگ زبان فارسی با ۲۶ ماده به چاپ رسید. با آن‌که همه‌ی دوراندیشی‌ها، برای آن بود تا کار گردآوری و نوشتن فرهنگ واژگان فارسی به صورت گروهی انجام شود، فرهنگستان ایران (نخستین فرهنگستان) تا پایان کار خود هرگز کار فرهنگِ واژگان فارسی را آغاز نکرد و به جای آن، علی‌اکبر دهخدا که از سال‌ها پیش، گام‌های آغازین گردآوری و نوشتن فرهنگ واژگان فارسی را به تنهایی برداشته بود، در این راه پیش‌گام شد. تقی‌زاده نوشته است:
«مرحوم دهخدا همیشه در سیاست هم‌کار[ی] می‌کرد تا آنکه در زمان جنگ اول [۱۲۹۳ــ۱۲۹۷] به اصفهان و خاک بختیاری رفت و از آن وقت شوق تألیف یک لغت‌نامهء فارسی او را به اشتغال به آن کار برانگیخت که تا آخر عمر دنباله پیدا کرد.» (مقدمه، ۱۳۷۷، ص۳۸۹).

از یادداشت‌ دهخدا چنین برمی‌آید که او ۴۵ سال از روزگار زندگی‌اش را بر سر گردآوری واژه‌ها نهاده بود (هم‌آن، ص۴۰۶). برخی پژوهش‌گران با کاستن این عدد از سال مرگ دهخدا (۱۳۳۴)، چنین گمان کردند که او چه بسا از سال ۱۲۹۵ به گردآوری واژه‌ها روی آورده باشد. دهخدا در جای دیگری (هم‌آن، ص۴۹۵) آغاز کار را سی‌وچند سال پیش نوشته است. محمد دبیرسیاقی نوشته است دهخدا در میانه‌ی جنگ جهانی [۱۲۹۵]، زمانی که به چهار محال و بختیاری پناه برده بود، اندیشه‌ی گردآوری واژه‌ها را پروراند. محمد قزوینی در دیباچه بر کتاب تاریخ عصر حافظ (۱۳۲۱) نوشت، دهخدا «قریب سی سال است ... برای زبان فارسی ... یادداشت جمع می‌کند.» محمد مصدق در گفت‌وگوهای مجلس (۱۳۲۴) درباره‌ی چاپِ فرهنگِ دهخدا، یادآوری می‌کند که «دهخدا چهل سال است زحمت این کار را کشیده‌اند.» (هم‌آن، ص۴۴۳). این اشاره، آغازِ کار گردآوری واژه‌ها را به چیزی نزدیک سال ۱۲۸۴ خورشیدی بازمی‌گرداند. می‌دانیم میان دهخدا و مصدق دوستی بود، و به آسانی نمی‌توان سخن مصدق را نادیده نهاد، یا آن را بزرگ‌نمایی از سالیان کارِ دهخدا انگاشت.

ارزشِ فرهنگ واژگان
چرا نگارش فرهنگ در آن روزگار، کاری بزرگ و ستایش‌برانگیز بود؟ دهخدا بر آن بود که در فرهنگِ خود، بیش‌ترین شمار واژگان کاربردی در زبان‌نوشته‌های فارسی را گرد آورَد. هرچند، گرد آوردن «چند ده هزار کلمه و الفبایی کردن آن عمر هفت کرکس» می‌خواست، برآوردِ او این بود که دستِ بالا بتواند یک سوم واژگان کاربردی را بازیابی کند. (هم‌آن، ص۴۰۰).
از زبان علی دشتی نوشته‎اند که مایه‌ی سرافکندگی است «مملکتی که شهرت در ادبیات دارد، یک کتاب لغت صحیحِ مدون نداشته باشد» (هم‌آن، ص۴۴۶). محمدصادق طباطبایی، رئیس مجلس (فرزند طباطبایی ره‌بر جنبش مشروطه)، در دیباچه‌ی لغت‌نامه‌، از این امیدواری نوشت که بتوانند گنجینه‌ی زبان فارسی را نگهبانی کرده و آن را به آیندگان بسپرند:

«در طی این ده قرن، زبان فارسی بتدریج وسعت گرفت، ... و برای بیان معانی و افکار، تعبیرات مختلف در آن ابداع شد و ... بر ثروت آن افزوده گشت ... برماست که آنرا با کمال امانت ... به اخلاف خویش بسپاریم ... و این مقصود هنگامی بحاصل تواند آمد که در لغت فارسی اثر جامعی، نمودار ده قرن تطور و تکامل این زبان با شواهدی هر چه بیشتر از آثار نظم و نثر ... در دسترس عامه گذارده شود» (۱۳۲۵، ص الف).
‎👉پاره‌ی دوم

https://www.tgoop.com/OnPersianLanguage/