دلمشغولیهای فلسفی-اخلاقی

ابن سینا در کتاب اشارات و تنبیهات ذیل بحثی دربارۀ چند و چونیِ لذت و تعریف آن، لذت را «دریافتن و رسیدن به چیزی میداند که فرد دریافت کننده آنرا کمال و خیر تشخیص میدهد» [ترجمه و شرح اشارات، جلد 1، ص ص. 20-417، ترجمه حسن ملکشاهی] سپس پیرو همین بحث، ذیل وهم و تنبیهی، انتقادی را به تعریف خود از لذت مطرح کرده و درصدد پاسخ بدان برمی آید. انتقاد یا همان «وهم» از این قرار است که کمالات و خیراتی هستند که لذت متناسب با آنها وجود ندارد، مثل صحت و سلامتی. به عبارت دیگر، سلامتی هرچند از بزرگترین کمالات و خیرات به شمار میرود، اما آنقدری که ما مثلن از فلان بو و طعم، یا فلان لذت بدنی لذت میبریم، از لذتِ سلامتی بهره نمیبریم! پاسخ ابن سینا در مقام تنبیه، به نظر من پاسخ قابل تاملی است هرچند انتقاد را آنطوریکه باید و شاید رفع نمیکند. اینجا ابن سینا، قید دیگری را هم به تعریف لذت می افزاید، و آن عبارتست از اینکه شرط تحقق لذت «آگاهی از کمال موردنظر» است. یعنی، مادامیکه نسبت به کمال آگاهی و هوشیاری و به تعبیری حضور نباشد، لذت تحقق نمی یابد. برهمین اساس، اگر ما از سلامتی لذت نمیبریم، یا آنگونه که شاید و باید لذت نمیبریم، به خاطر فقدان آگاهی مان نسبت بدان به عنوان یک موهبت و خیر است. همینکه بیمار میشویم یا مخاطره ای جدی را نسبت به سلامتی خود احساس میکنیم، سلامتی در مقام موهبت و کمال، به تعبیرِ پدیدارشناسان، در تیررس آگاهی مان قرار میگیرد و آنجاست که تازه، به تعبیر من، میفهمیم آنچه در واقع همیشه برایمان حاضر بوده قرار نیست همیشه حاضر باشد و داشتنش مشروط به شروط بسیاری است که از بخت خوش ما تاکنون نصیبمان شده است.

هرچند افزودن این قید به تعریف، به نظرم همچنان پاسخ خیلی قانع کننده ای به اعتراض عدم تناسب لذت از سلامتی و کمال بودنش به عنوان کمالی خیلی بزرگ نیست، چون آگاهی بدان را بسیار موقتی و گاه و بیگاه و منوط به درد و مرض میکند، اما نکتۀ ابن سینا نکتۀ قابل تاملی است. به عبارت دیگر، به نظر میرسد، نگریستن به دردها و رنجها به این صورت نکتۀ حکیمانه ایست که مادامیکه ما را نکشند، درمقام تلنگرهایی هستند که هرازچندگاهی یادمان میآورند که آنچه را همواره به عنوان پیش فرض جزوی از وجود خودمان انگاشته ایم، مشروط به شروط زیادی هستند که هرلحظه امکان فرو ریختن یکی از این شروط کافی است که شرطهای بعدی را دومینووار از میان بردارد. به تعبیری میتوان گفت که ما همواره در لبه پرتگاه نیستی که به باریکی لبۀ شمشیری آبدیده می ماند گام بر میداریم.

چه بسا دیدن دردها و مرضها درمقام تلنگر نکتۀ اصلی این مصرع است که «مرد را دردی اگر باشد خوش است/درد بی دردی علاجش آتش است». هوشیاری یی که اگر ما مردمانِ معمولی این دردهایمان هستند که آنرا به خاطرمان می آورند، تازه اگر بیاورند، عارفان همواره نسبت بدان حضور دارند و همواره نسبت بدان هوشیارند!

@BeKhodnotes

www.tgoop.com/Bekhodnotes/660

337 viewsedited  Feb 28, 2021 at 14:11

ابن سینا در کتاب اشارات و تنبیهات ذیل بحثی دربارۀ چند و چونیِ لذت و تعریف آن، لذت را «دریافتن و رسیدن به چیزی میداند که فرد دریافت کننده آنرا کمال و خیر تشخیص میدهد» [ترجمه و شرح اشارات، جلد 1، ص ص. 20-417، ترجمه حسن ملکشاهی] سپس پیرو همین بحث، ذیل وهم و تنبیهی، انتقادی را به تعریف خود از لذت مطرح کرده و درصدد پاسخ بدان برمی آید. انتقاد یا همان «وهم» از این قرار است که کمالات و خیراتی هستند که لذت متناسب با آنها وجود ندارد، مثل صحت و سلامتی. به عبارت دیگر، سلامتی هرچند از بزرگترین کمالات و خیرات به شمار میرود، اما آنقدری که ما مثلن از فلان بو و طعم، یا فلان لذت بدنی لذت میبریم، از لذتِ سلامتی بهره نمیبریم! پاسخ ابن سینا در مقام تنبیه، به نظر من پاسخ قابل تاملی است هرچند انتقاد را آنطوریکه باید و شاید رفع نمیکند. اینجا ابن سینا، قید دیگری را هم به تعریف لذت می افزاید، و آن عبارتست از اینکه شرط تحقق لذت «آگاهی از کمال موردنظر» است. یعنی، مادامیکه نسبت به کمال آگاهی و هوشیاری و به تعبیری حضور نباشد، لذت تحقق نمی یابد. برهمین اساس، اگر ما از سلامتی لذت نمیبریم، یا آنگونه که شاید و باید لذت نمیبریم، به خاطر فقدان آگاهی مان نسبت بدان به عنوان یک موهبت و خیر است. همینکه بیمار میشویم یا مخاطره ای جدی را نسبت به سلامتی خود احساس میکنیم، سلامتی در مقام موهبت و کمال، به تعبیرِ پدیدارشناسان، در تیررس آگاهی مان قرار میگیرد و آنجاست که تازه، به تعبیر من، میفهمیم آنچه در واقع همیشه برایمان حاضر بوده قرار نیست همیشه حاضر باشد و داشتنش مشروط به شروط بسیاری است که از بخت خوش ما تاکنون نصیبمان شده است.

هرچند افزودن این قید به تعریف، به نظرم همچنان پاسخ خیلی قانع کننده ای به اعتراض عدم تناسب لذت از سلامتی و کمال بودنش به عنوان کمالی خیلی بزرگ نیست، چون آگاهی بدان را بسیار موقتی و گاه و بیگاه و منوط به درد و مرض میکند، اما نکتۀ ابن سینا نکتۀ قابل تاملی است. به عبارت دیگر، به نظر میرسد، نگریستن به دردها و رنجها به این صورت نکتۀ حکیمانه ایست که مادامیکه ما را نکشند، درمقام تلنگرهایی هستند که هرازچندگاهی یادمان میآورند که آنچه را همواره به عنوان پیش فرض جزوی از وجود خودمان انگاشته ایم، مشروط به شروط زیادی هستند که هرلحظه امکان فرو ریختن یکی از این شروط کافی است که شرطهای بعدی را دومینووار از میان بردارد. به تعبیری میتوان گفت که ما همواره در لبه پرتگاه نیستی که به باریکی لبۀ شمشیری آبدیده می ماند گام بر میداریم.

چه بسا دیدن دردها و مرضها درمقام تلنگر نکتۀ اصلی این مصرع است که «مرد را دردی اگر باشد خوش است/درد بی دردی علاجش آتش است». هوشیاری یی که اگر ما مردمانِ معمولی این دردهایمان هستند که آنرا به خاطرمان می آورند، تازه اگر بیاورند، عارفان همواره نسبت بدان حضور دارند و همواره نسبت بدان هوشیارند!

@BeKhodnotes

BY دلمشغولیهای فلسفی-اخلاقی