میراث امامان

2. ناشناختگی عبدالعزیز بن محمد ازدی
«عبدالعزیز بن محمد ازدی» که راوی مستقیم از حفص بن غیاث در این نقل است، در مصادر اصلی حدیثی عامه پیش از دارقطنی (د. 385ق) ناشناخته است و عموماً حدیثی از او ثبت نشده و اطلاعات خاصی دربارۀ او نداریم. در آثار دارقطنی و پسینیانِ او نیز، نام عبدالعزیز بن محمد ازدی صرفاً در روایات محمد بن حسین حنینی تکرار می‌شود (سنن الدارقطني، ج4، ص94؛ فوائد العراقیین، ص93؛ السنن الکبری للبیهقي، ت الترکي، ج8، ص99؛ المنتقی من مسموعات مرو، ص386).

به عبارتی دیگر، این نقل مهم از حفص بن غیاث که یکی از مشایخ شناخته‌شدۀ کوفه است، تنها توسط یک شخص تقریباً ناشناخته‌شده روایت شده است. همچنین جالب توجه است که ازدی هیچ نقل دیگری از حفص ندارد، جز یک نقل که آن هم در همین فضاست و در ادامه به آن توجه خواهیم کرد.

این چالش وقتی پررنگ‌تر می‌شود که می‌بینیم حفص بن غیاث با وجود روایات بسیاری که در مصادر عامه دارد، نقشی در روایات فضایل شیخین ندارد. در فضائل الصحابة احمد بن حنبل و فضائل الخلفاء ابونعیم هیچ روایتی از حفص بن غیاث در فضل شیخین نیست. در فضائل الصحابة دارقطنی نیز حفص بن غیاث غیر از همین تک‌حدیث، روایتی دیگر ندارد. بنابراین، وی از کوفیانی نبوده که علاقه به انتساب فضائل خلفاء به اهل بیت (ع) داشته باشند و انتساب این حدیث به او مشکوک است، به ویژه که کسی این نقل را از حفص روایت می‌کند که از اصحابِ حفص نیست.

3. دغدغۀ تقریبی حنینی
محمد بن حسین بن موسی بن ابی‌الحنین حنینی کوفی (د. 277ق) که حلقۀ مشترک این حدیث است، دغدغه‌های حدیثی‌ای داشته که یکی از آن‌ها اصلاح روابط میان خلفاء و اهل‌بیت (ع) بوده است (نگر: فضائل الصحابة للدارقطني، ص73، 88). این حدیث او نیز در همین فضاست.

4. کلیشۀ شفاعت ابوبکر
نکتۀ جالب توجه در نقل حاضر، طرح مسئلۀ «شفاعت ابوبکر» است. با جستجو در میراث حدیثی عامه نقل دیگری یافت نشد که به «شفاعت ابوبکر» توجه کرده باشد، جز این نقل که اتفاقاً آن هم دوباره از محمد بن حسین حنینی از عبدالعزیز بن محمد ازدی از حفص بن غیاث از امام صادق (ع) است: «دوست ندارم در عوض شفاعت ابوبکر، این ستون را از طلا داشته باشم!» (شرح أصول اعتقاد أهل السنة والجماعة، ج7، ص1379).

همان‌گونه که انتظار می‌رود، این نقل هم تنها از سند (حنینی از ازدی) از حفص بن غیاث روایت شده است و هیچ‌یک از اصحاب حفص این نقل را ندارند. بر این اساس، به نظر می‌رسد دو نقل حنینی از ازدی از حفص قابل انتساب به حفص نباشد.

5. افتخار به انتساب به ابوبکر
نسب مادرِ امام صادق (ع) از دو طریق (قاسم بن محمد بن ابی‌بکر و اسماء بنت عبدالرحمن بن ابی‌بکر) به ابوبکر باز می‌گردد. قابل توجه است که در دو روایت از عبدالله بن سنان و حمزة بن محمد طیّار از امام صادق (ع) نقل شده که نجابت محمد بن ابی‌بکر (که جدّ مادرِ امام صادق ع است) از طرف مادرش -اسماء بنت عمیس- بوده است (نه از طرف پدرش -ابوبکر-) (رجال الکشي، ص63-64، ح111، 113؛ نیز نگر: ح116). بر این اساس، نباید نسب به ابوبکر نزد امام صادق (ع) افتخارآمیز بوده باشد.

📃 جمع‌بندی
حدیث «ولدني أبو بکر مرتین» که در منابع متأخر عامه بسیار مشهور شده، در منابع متقدم تنها از محمد بن حسین حنینی (د. 277ق) از عبدالعزیز بن محمد ازدی (شخصیت ناشناخته و احتمالاً ساختگی) از حفص بن غیاث روایت می‌شود. این حدیث را هیچ‌یک از اصحاب حفص از او روایت نکرده‌اند و اساساً حفص دغدغه‌ای نسبت به فضائل شیخین نداشته است. از عبدالعزیز بن محمد هم هیچ ذکر یا نشانه‌ای خارج از روایات حنینی وجود ندارد. عبدالعزیز اساساً از اصحاب حفص بن غیاث نیست و حدیثی دیگری از حفص ندارد، جز یک نقل دیگر که در آن هم کلیشۀ «شفاعت ابوبکر» تکرار شده و راوی آن هم حنینی است!

به نظر می‌رسد حدیث «ولدني أبو بکر مرتین» به حنینی (د. 277ق) قابل‌انتساب است اما معلوم نیست که وی در انتساب آن به شیخ ناشناخته‌ و شاید ساختگی‌اش -عبدالعزیز ازدی- صادق بوده باشد؛ با این حال، روشن است که این حدیث نه تنها از امام صادق (ع) (د. 148ق) نیست، که حتی به حفص بن غیاث (د. 194ق) هم قابل انتساب نیست و پیدایش این متن مربوط به قرن سوم باید باشد.

گفتنی است عبارت «ولدني [أبو بکر] مرتین» در یکی از تحریرهای متأخر حدیث «صحیفة المسجَّی» نیز آمده است (تاریخ دمشق، ج44، ص454)، اما در اینجا به این روایت نپرداختیم؛ چه این حدیث تحریرهای متقدّم زیادی دارد و در آن‌ها این افزوده نیست و در اصل این حدیث، افزودۀ مذکور نبوده است. البته سیدمحمد موسوی‌نسب در تحقیقی اصیل‌نبودن اصل حدیث «صحیفة المسجی» را نشان داده است («نقد و تحلیل تاریخی روایات منسوب به امام علی ع دربارۀ خلفاء»، ص81-91).
@Al_Meerath

www.tgoop.com/Al_Meerath/906

953 viewsامیرحسن خوروش, edited  May 15 at 08:00

2. ناشناختگی عبدالعزیز بن محمد ازدی
«عبدالعزیز بن محمد ازدی» که راوی مستقیم از حفص بن غیاث در این نقل است، در مصادر اصلی حدیثی عامه پیش از دارقطنی (د. 385ق) ناشناخته است و عموماً حدیثی از او ثبت نشده و اطلاعات خاصی دربارۀ او نداریم. در آثار دارقطنی و پسینیانِ او نیز، نام عبدالعزیز بن محمد ازدی صرفاً در روایات محمد بن حسین حنینی تکرار می‌شود (سنن الدارقطني، ج4، ص94؛ فوائد العراقیین، ص93؛ السنن الکبری للبیهقي، ت الترکي، ج8، ص99؛ المنتقی من مسموعات مرو، ص386).

به عبارتی دیگر، این نقل مهم از حفص بن غیاث که یکی از مشایخ شناخته‌شدۀ کوفه است، تنها توسط یک شخص تقریباً ناشناخته‌شده روایت شده است. همچنین جالب توجه است که ازدی هیچ نقل دیگری از حفص ندارد، جز یک نقل که آن هم در همین فضاست و در ادامه به آن توجه خواهیم کرد.

این چالش وقتی پررنگ‌تر می‌شود که می‌بینیم حفص بن غیاث با وجود روایات بسیاری که در مصادر عامه دارد، نقشی در روایات فضایل شیخین ندارد. در فضائل الصحابة احمد بن حنبل و فضائل الخلفاء ابونعیم هیچ روایتی از حفص بن غیاث در فضل شیخین نیست. در فضائل الصحابة دارقطنی نیز حفص بن غیاث غیر از همین تک‌حدیث، روایتی دیگر ندارد. بنابراین، وی از کوفیانی نبوده که علاقه به انتساب فضائل خلفاء به اهل بیت (ع) داشته باشند و انتساب این حدیث به او مشکوک است، به ویژه که کسی این نقل را از حفص روایت می‌کند که از اصحابِ حفص نیست.

3. دغدغۀ تقریبی حنینی
محمد بن حسین بن موسی بن ابی‌الحنین حنینی کوفی (د. 277ق) که حلقۀ مشترک این حدیث است، دغدغه‌های حدیثی‌ای داشته که یکی از آن‌ها اصلاح روابط میان خلفاء و اهل‌بیت (ع) بوده است (نگر: فضائل الصحابة للدارقطني، ص73، 88). این حدیث او نیز در همین فضاست.

4. کلیشۀ شفاعت ابوبکر
نکتۀ جالب توجه در نقل حاضر، طرح مسئلۀ «شفاعت ابوبکر» است. با جستجو در میراث حدیثی عامه نقل دیگری یافت نشد که به «شفاعت ابوبکر» توجه کرده باشد، جز این نقل که اتفاقاً آن هم دوباره از محمد بن حسین حنینی از عبدالعزیز بن محمد ازدی از حفص بن غیاث از امام صادق (ع) است: «دوست ندارم در عوض شفاعت ابوبکر، این ستون را از طلا داشته باشم!» (شرح أصول اعتقاد أهل السنة والجماعة، ج7، ص1379).

همان‌گونه که انتظار می‌رود، این نقل هم تنها از سند (حنینی از ازدی) از حفص بن غیاث روایت شده است و هیچ‌یک از اصحاب حفص این نقل را ندارند. بر این اساس، به نظر می‌رسد دو نقل حنینی از ازدی از حفص قابل انتساب به حفص نباشد.

5. افتخار به انتساب به ابوبکر
نسب مادرِ امام صادق (ع) از دو طریق (قاسم بن محمد بن ابی‌بکر و اسماء بنت عبدالرحمن بن ابی‌بکر) به ابوبکر باز می‌گردد. قابل توجه است که در دو روایت از عبدالله بن سنان و حمزة بن محمد طیّار از امام صادق (ع) نقل شده که نجابت محمد بن ابی‌بکر (که جدّ مادرِ امام صادق ع است) از طرف مادرش -اسماء بنت عمیس- بوده است (نه از طرف پدرش -ابوبکر-) (رجال الکشي، ص63-64، ح111، 113؛ نیز نگر: ح116). بر این اساس، نباید نسب به ابوبکر نزد امام صادق (ع) افتخارآمیز بوده باشد.

📃 جمع‌بندی
حدیث «ولدني أبو بکر مرتین» که در منابع متأخر عامه بسیار مشهور شده، در منابع متقدم تنها از محمد بن حسین حنینی (د. 277ق) از عبدالعزیز بن محمد ازدی (شخصیت ناشناخته و احتمالاً ساختگی) از حفص بن غیاث روایت می‌شود. این حدیث را هیچ‌یک از اصحاب حفص از او روایت نکرده‌اند و اساساً حفص دغدغه‌ای نسبت به فضائل شیخین نداشته است. از عبدالعزیز بن محمد هم هیچ ذکر یا نشانه‌ای خارج از روایات حنینی وجود ندارد. عبدالعزیز اساساً از اصحاب حفص بن غیاث نیست و حدیثی دیگری از حفص ندارد، جز یک نقل دیگر که در آن هم کلیشۀ «شفاعت ابوبکر» تکرار شده و راوی آن هم حنینی است!

به نظر می‌رسد حدیث «ولدني أبو بکر مرتین» به حنینی (د. 277ق) قابل‌انتساب است اما معلوم نیست که وی در انتساب آن به شیخ ناشناخته‌ و شاید ساختگی‌اش -عبدالعزیز ازدی- صادق بوده باشد؛ با این حال، روشن است که این حدیث نه تنها از امام صادق (ع) (د. 148ق) نیست، که حتی به حفص بن غیاث (د. 194ق) هم قابل انتساب نیست و پیدایش این متن مربوط به قرن سوم باید باشد.

گفتنی است عبارت «ولدني [أبو بکر] مرتین» در یکی از تحریرهای متأخر حدیث «صحیفة المسجَّی» نیز آمده است (تاریخ دمشق، ج44، ص454)، اما در اینجا به این روایت نپرداختیم؛ چه این حدیث تحریرهای متقدّم زیادی دارد و در آن‌ها این افزوده نیست و در اصل این حدیث، افزودۀ مذکور نبوده است. البته سیدمحمد موسوی‌نسب در تحقیقی اصیل‌نبودن اصل حدیث «صحیفة المسجی» را نشان داده است («نقد و تحلیل تاریخی روایات منسوب به امام علی ع دربارۀ خلفاء»، ص81-91).
@Al_Meerath

BY میراث امامان