تشکل‌های همدم، کنشگری اجتماعی و حیات انجمنی

✍️ سیدجواد حسینی، رییس سازمان بهزیستی کشور

https://www.tgoop.com/seyed_javad_hosseini_tel

بازدید اخیر از جامعه معلولین ایران در تهران فرصتی بود تا بار دیگر به اهمیت و جایگاه نهادهای مردمی در کنشگری اجتماعی و شکل‌گیری آنچه از آن با عنوان «حیات انجمنی» یاد می‌کنم، بیندیشیم. تجربه «جامعه معلولین ایران» به‌عنوان نخستین تشکل صنفی معلولان کشور از سال ۱۳۵۷ تا امروز، نشان داده است که چگونه یک نهاد مردمی می‌تواند هم در خدمت‌رسانی به اعضا نقش‌آفرین باشد و هم به‌عنوان نیرویی فعال در عرصه اجتماعی و سیاست‌گذاری حضور یابد.
به روایت دکتر محمود نژاد، رئیس هیئت مدیره این انجمن، جمعی از معلولان در ۷ اسفند ۱۳۵۷ به دیدار حضرت امام خمینی(ره) رفتند و این دیدار سرآغاز تأسیس «جامعه معلولین ایران» شد (صحیفه نور، جلد ششم، ص ۲۴۶) این نهاد امروز با حدود ۲۶هزار عضو سازمان‌یافته دارای معلولیت جسمی–حرکتی، بیش از ۸۰ شعبه استانی و سرمایه‌های اجتماعی و اقتصادی قابل‌ توجه، همچنان یکی از ستون‌های توانمند جامعه مدنی ایران در حوزه معلولان است.
در نشست پایانی بازدید، پیشنهاد دادم که نهادهای مدنی نظیر «جامعه معلولین ایران» را «انجمن‌های همدم» بنامیم. این اصطلاح، به‌خلاف «انجمن‌های حامی» که تنها نقش پشتیبان دارند، بر حضور در بطن زندگی اجتماعی، ارتباط بی‌واسطه با جامعه هدف، و کنشگری فعال تأکید دارد. پژوهش‌ها در حوزه جامعه‌شناسی سازمان‌ها نشان می‌دهند که نهادهایی که ارتباط چهره‌به‌چهره و مستمر با جامعه هدف دارند، از اثربخشی و سرمایه اجتماعی بالاتری برخوردارند (بوردیو، ۱۹۸۶؛ کلمن، ۱۹۹۰).
حیات انجمنی، بنیان کنشگری اجتماعی
«حیات انجمنی» مفهومی است که در ادبیات علوم اجتماعی، به‌ویژه از زمان«آلکسی دو توکویل»، جایگاهی کلیدی دارد. توکویل در کتاب دموکراسی در آمریکا (۱۸۳۵) جامعه آمریکای آن روز را چنین توصیف می‌کند:

«آمریکایی‌ها از هر سن و سالی، در هر شرایطی و با هر گرایشی، یکسره در کار تشکیل انجمن هستند... در آمریکا هر کاری را یک انجمن به دست می‌گیرد.»

توکویل از این واقعیت نتیجه گرفت که حیات انجمنی یعنی عضویت گسترده و فعال شهروندان در تشکل‌هایی که هدفی مشخص دارند، بنیان دموکراسی و برابری اجتماعی است.
در دهه‌های اخیر، پژوهشگرانی چون «رابرت پاتنام» در کتاب بولینگ تک‌نفره (۲۰۰۰) نشان داده‌اند که افول عضویت در انجمن‌ها و کاهش مشارکت داوطلبانه، منجر به فرسایش سرمایه اجتماعی و تضعیف مشارکت مدنی می‌شود. در تحلیل پاتنام، دو شاخص کلیدیِ «مشارکت داوطلبانه» و «عضویت در انجمن‌ها» مستقیماً با کیفیت دموکراسی و سلامت اجتماعی پیوند دارند.
در جامعه‌ای مانند ایران که در معرض دگرگونی‌های سریع اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی قرار دارد، «حیات انجمنی» بیش از پیش حیاتی است. نهادهای همدم مانند جامعه معلولین ایران با ایفای نقش‌های چندگانه—از خدمت‌رسانی تا کنشگری اجتماعی—می‌توانند:
• سرمایه اجتماعی را تقویت کنند.
• پیوندهای اجتماعی را در شرایط تضعیف اخلاق جمعی، بازسازی کنند.
• قدرت‌های کوچک اجتماعی را تجمیع کرده و امکان کنش جمعی در سطح ملی را فراهم سازند و به عنوان بازوی توانمند دولت در سیاست‌گذاری اجتماعی ایفای نقش کنند.
سیاست‌گذاری و اقدامات سازمان بهزیستی
با چنین نگاهی، سازمان بهزیستی خود را متعهد می‌داند که از «نهادهای همدم» حمایت کند و مسیر توسعه «حیات انجمنی» را تسهیل سازد. در این راستا:
• مقررات‌زدایی و بازنگری دستورالعمل‌ها در دستور کار قرار گرفته است.
• فرایند صدور مجوز تشکل‌های مردم‌نهاد مرتبط با بهزیستی تسهیل و تسریع شده است.
• شبکه‌های ملی معلولین و انجمن‌های صنفی با نگاه به توسعه پایدار سرمایه اجتماعی، تقویت می‌شوند.
تجربه «جامعه معلولین ایران»، مؤید این واقعیت است که هر جا حیات انجمنی شکل گرفته، کنشگری اجتماعی و سرمایه اجتماعی نیز تقویت شده است.
اگر بخواهیم جامعه‌ای توانمند، اخلاق‌مدار و مشارکت‌جو داشته باشیم، باید سیاست‌گذاری‌ها را به‌سوی تقویت انجمن‌های همدم هدایت کنیم. در این مسیر، سازمان بهزیستی در کنار تشکل‌های مدنی خواهد بود تا «حیات انجمنی» به موتور محرک توسعه اجتماعی ایران، بدل شود.