فکر نان کن که خربزه آب است: یک اشتباه اساسی در مواجهه با مفهوم آب مجازی برای احتراز از قحطی آب و نان

محمد فاضلی، جامعه شناس، در مصاحبه‎ای آب بر بودن هندوانه را افسانه دانست که اشتباه و تقلیل‎گرایانه است. مطابق با گزارش هوکسترا (۲۰۰۳) ص ۱۶، آب مجازی برای تولید هر کیلوگرم مواد غذایی (لیتر) به شرح زیر است:

گندم: ۱۱۵۰
برنج: ۲۶۵۶
ذرت: ۴۵۰
سیب زمینی: ۱۶۰
لوبیای سویا: ۲,۳۰۰
گوشت گاو گوشتی (برای استیک): ۱۳,۵۰۰

وی میزان آب مجازی تولید هر کیلوگرم هندوانه را ۳۰۰ لیتر در نظر می گیرد که احتمالاً ۴۰۰ تا ۵۰۰ لیتر درست است. اگر همان ۳۰۰ لیتر را در نظر بگیریم، ۹۰ درصد محصول هندوانه، آب و فقط ۱۰ درصد آن ماده خشک است. یعنی میزان آب مجازی بر اساس ماده خشک به شرح زیر است:

300 ÷ 10% =3000 L

به عبارت دیگر، بین ۳۰۰۰ تا ۵۰۰۰ لیتر آب مجازی برای تولید یک کیلوگرم مادۀ خشک هندوانه در نظر گرفته شود.

همین محاسبه برای گندم با آب مجازی ۱۱۵۰ تا ۱۳۰۰ لیتر البته با مادۀ خشک %90به شرح زیر است:
1150 ÷ 90% = 1278 L
به عبارت دیگر، میزان آب مجازی برای هر کیلوگرم مادۀ خشک دانۀ گندم بین ۱۲۷۸-۱۴۴۵ لیتر است.

دکتر رضا مکنون این عدد را برای سیب زمینی ۲۵۰ لیتر ذکر می کند و با توجه به این مقدار، توصیه می کند که همانند آلمانیها که ۱۵۰ نوع غذا با سیب زمینی می سازند، ما نیز به این شیوۀ تغذیه روی بیاوریم. کمی در این مورد دقیق‎تر شویم:

آب مجازی برای تولید یک کیلوگرم سیب زمینی به قول دکتر مکنون ۲۵۰ لیتر (و بر اساس اطلاعات دقیقتر ۲۹۰-۵۰۰ لیتر) است. میزان مادۀ خشک آن بین ۱۸-۲۴ درصد (به طور متوسط ۲۰ درصد) است. با آب مجازی ۱۶۰ لیتر به ازای هر کیلوگرم سیب زمینی بر اساس گزارش هوکسترا (۲۰۰۳) میزان آب مجازی آن بر اساس هر کیلوگرم مادۀ خشک به شرح زیر است:
۱۶۰ ÷ ۲۰ = ۸۰۰
بنا بر این، میزان آب مجازی سیب زمینی بین ۸۰۰ تا ۲۵۰۰ لیتر در نوسان است. این اعداد نشان می دهد که سیب زمینی هم برتری خاصی بر گندم ندارد و همچنان، گندم با این اعداد خام در اولویت است. اما نگاهی هم به پروتیین خام سیب زمینی در مقایسه با گندم بیندازیم.

میزان پروتیین خام سیب زمینی بر اساس مادۀ مرطوب ۲ و بر اساس مادۀ خشک ۱۰ درصد است. میزان پروتین خام گندمی که از آن نان تولید می شود، برابر ۱۵-۱۶ درصد است. به این ترتیب، آن فرد آلمانی که غذایش بر اساس سیب زمینی بسته شده، کمبود این پروتیین خام را با مصرف گوشت (گاو گوشتی یا خوک و ...) جبران می کند که برای هر کیلوگرم از آن دست کم ۱۳,۳۰۰ لیتر آب مجازی باید در نظر گرفت.

این مثالها نشان می دهد که اگر ما در سطح ابتدایی و خام محاسبات را در نظر بگیریم، سخت به اشتباه خواهیم رفت. حتی محاسبات "لوح‎بان" در بالا که فقط رویکرد دیگری نسبت به آن دو بزرگوار دارد نیز ساده اندیشانه و تقلیل گرایانه است. برای مثال، اگر سیب زمینی را به صورت چیپس درآورده در کنار ماهی و سایر غذاها چه در داخل برای توریست‎ها و چه در خارج از کشور سرو شود، ممکن است درآمد دلاری بسیار بالاتری از گندم به دست آید. با این حساب، محاسبۀ تمامی عوامل  موثر ضروری است تا بتوان برنامه ریزیهای دقیق تری داشت و در تصمیمات خود، خطا را به کمینه برسانیم. در سرزمینی چنین کم آب، باید به هر قطره آب چسبید.
"

با الهام از کتاب سنگفرشهای خیابان از طلاست، باید گفت قطره های آب در بیابان از الماس است.

"

دردناک آن که نگارنده متوجه شد که هفته پیش یک بارِ هندوانه در تربت جام در یکی از گاوداری‌ها به قیمت کیلوگرمی ۱۰۰۰ تومان خوراک گاوها شد؛ چه می‌کنیم که نان و هندوانه خوراک دام می‌شود؟

"

بر روسای دانشکده‌ها و دانشگاه‌ها است که توجه ویژه‌ای برای تجهیز دانشگاه‌ها به بضاعتی غنی‌تر از یک جامعه شناس، متخصص عمران و اینجا یک دامپزشک برای مفهوم آب مجازی داشته باشند. کاوه مدنی هم به لحاظ اجرایی و هم به لحاظ آموزشی و پژوهشی از سرآمدان کشور و دنیا در این امور است، اما ناچار به جلای وطن شد.

با محمد فاضلی می‌توان هم‌رأی بود که ریشۀ بحران آب کشور در ناترازی در سیاستگزاری با عقلانیت در تصمیم گیری است، ولی همزمان در این نظر که کمبود آب ریشۀ بحران نیست باید سخت تردید کرد. به لحاظ تاریخی، برخی تاریخدانان معتقدند که با کیفیت فعلی ایران، عبور اسکندر و لشکریانش از بابت امور لجستیک از ایران غیرممکن بوده است. آب، ابرچالش عمده است.

در این جا نشانی چند مقاله و یک کتاب ارائه می شود با هدف این که نشان داده شود، موضوع آب مجازی چقدر پیچیده و با ظرافت است اهمیت تعیین دقیق و واقعی نرخ آب، انرژی، گندم و جو بخش جدایی ناپذیر از نجات سرزمین است و واقعاً باید فکر نان کرد. به ویژه به مقاله اول توجه فرمایید:

Shtull-Trauring & Bernstein (2018)

Hoeksrta (2003)

Zhang and colleagues (2017)


کامران شریفی
دانشکدۀ دامپزشکی
دانشگاه فردوسی مشهد

https://www.tgoop.com/ksharifiRRB