گزارش‌های کهن از گفتگوی امام باقر (ع) و کمیتِ شاعر دربارۀ ابوبکر و عمر
(در سه فرسته، یک نمودار، و یک جدول)

کمیت بن زید اسدی (60-126ق) از شاعران برجستۀ قرن اول و دوم هجری است. او احتمالاً مهم‌ترین شاعر دورۀ اموی است که در دفاع از بنی‌هاشم اشعار مفصلی داشته است. بخشی‌هایی از قصائد هاشمیات او، توسط ابوریاش قیسی (د. 339ق) شرح داده شده که خوشبختانه امروزه باقی مانده است. این بخش از اشعار کمیت، آشکارا باورهای شیعی و ضدّ اموی را نمایان می‌کند و منبع مهمی برای شناخت اعتقادات شیعی نیمۀ نخست قرن دوم است.

کمیت به احتمال زیاد به امامت امامان حسینی متمایل بوده؛ چه در گزارش‌های فراوانی در منابع عامه و شیعه گفته شده که او اشعارش را برای امام سجاد (ع)، امام باقر (ع)، و امام صادق (ع) می‌خوانده است. همچنین وی در یکی از اشعارش ظاهراً اشاره می‌کند به اینکه پیش از درگذشت امام باقر (ع)، قیام و حکومت ایشان را امید داشته است (شرح هاشمیات الکمیت، 182). همچنانکه گزارش شده که کمیت هنگامی که بنی‌امیه گرفتاری برایش درست کرده بودند، با واسطۀ برادرش ورد از امام باقر (ع) اجازه گرفت که از روی تقیه بنی‌امیه را مدح کند (الأغاني، 17/ 24؛ نیز نگر: 25).

از جمله مجالسی که کمیت در آن برای یکی از اهل‌بیت (ع) شعر خوانده، مجلسی است که در آن برای امام باقر (ع) شعری می‌خواند و در ادامه از امام باقر (ع) دربارۀ ابوبکر و عمر پرسش می‌کند. این مجلس از چند جهت بسیار مهم است: 1) چند گزارش متنوع از بعضی از حاضران در آن مجلس در منابع کهن باقی مانده است، 2) موضوعی بسیار مهمی -وضعیت ابوبکر و عمر- در آن مطرح شده که در آن دوره بسیار چالش‌برانگیز بوده است، 3) پرسشگر مهم‌ترین شاعر شیعی دورۀ اموی است و پاسخ‌دهنده برجسته‌ترین شخص در خاندانِ پیامبر (ص) در آن روزگار. در ادامه به نقل‌های مختلف این مجلس توجه می‌کنیم:

ا) نقل عقبة بن بشیر اسدی از کمیت بن زید

کلینی > حسین بن محمد > معلی بن محمد > حسن بن علی وشّاء > ابان بن عثمان > عقبة بن بشیر > کمیت: بر ابوجعفر (ع) وارد شدم، پس گفت: «ای کمیت! اگر مالی داشتیم به تو می‌دادیم! لکن همان برای توست که پیامبر خدا (ص) به حسّان بن ثابت گفت: همواره روح القُدُس با توست تا زمانی که از ما دفاع می‌کنی!». پس گفتم: به من از آن دو مرد خبر بده! پس ابوجعفر (ع) بالشت را برداشت و تا کرد و زیر سینه‌اش گذاشت و فرمود: «به خدا قسم ای کمیت، به اندازۀ ظرف حجامتی خون ریخته نشد و مالی از راه غیر حلال گرفته نشد و سنگی از جایش برداشته نشد مگر اینکه در گردن آن دو است» (الکافي، 8/ 102).
کشی > عیاشی > ابن فضال > عباس بن عامر و جعفر بن محمد بن حکیم > ابان بن عثمان > عقبة بن بشیر > کمیت: بر ابوجعفر (ع) وارد شدم، پس گفت: «ای کمیت! اگر مالی داشتیم به تو می‌دادیم! لکن همان برای توست که پیامبر خدا (ص) به حسّان بن ثابت گفت: همواره روح القُدُس با توست تا زمانی که از ما دفاع می‌کنی!» (رجال الکشي، 207).

حلقۀ مشترک در دو سند کلینی و کشی، ابان بن عثمان است. با توجه به قرابت متنی هر دو نقلِ مروی از ابان بن عثمان، باید این متن به صورت مکتوب از ابان منتشر شده باشد. ابان بن عثمان کتابی داشته که توسط افراد مختلفی روایت می‌شده (فهرست الطوسي، 47-49؛ فهرست النجاشي، 13) و ممکن است ریشۀ این روایت به کتاب ابان بازگردد. به ویژه که در کافی این روایت ضمن پنج روایت متوالی آمده که همه از ابان بن عثمان منشعب می‌شود (الکافي، 8/ 102، ح74-78) و به احتمال زیاد این مجموعه از کتاب ابان بن عثمان در کتاب حسن بن علی وشاء بازتاب یافته است.

در نقل کافی هم مسئلۀ تأیید به روح القدس آمده هم بحث ابوبکر و عمر. ولی در نقل کشی تنها تأیید روح القدس آمده است. نقل کافی باید نقل کامل داستان باشد و نقل کشی در یکی از طبقات نقل، تقطیع شده باشد؛ چه نقل عبدالملک بن حکیم از کمیت دربارۀ این داستان که در ادامه می‌بینیم، حاوی بحث ابوبکر و عمر هست. همچنین نقل کافی جزئیاتی از بخش گفتگو دربارهٔ ابوبکر و عمر را دارد که در نقل عبدالملک نمی‌بینیم (توصیف حالت امام باقر). بنابراین نقل کافی نباید برگرفته از نقل عبدالملک باشد و باید واقعاً به ابان بن عثمان بازگردد.

روایت ابان از این داستان اصیل به نظر می‌رسد؛ چه ابان این داستان را از مشایخ معمول خود روایت نمی‌کند بلکه آن را از عقبة بن بشیر روایت می‌کند که از بنی‌اسد است و جایگاه مهمی در میان ایشان داشته است (الکافي، 2/ 328؛ رجال الکشي، 203). کمیت نیز از بنی‌اسد است و می‌توانسته این نقل را برای عقبة که هم‌مذهب و هم‌قبیله با اوست، بیان کرده باشد. بر این اساس، کاملاً ممکن است که عقبة این روایت را واقعاً از کمیت اسدی شنیده باشد و بعداً این نقل را برای ابان گفته باشد یا نقل او به طرقی به ابان رسیده باشد و توسط او مکتوب شده باشد.
@Al_Meerath