غلات و صوفیه

Forwarded from غلوپژوهی

🔺نسبت تفویض و غلو

مفوضه عقيده دارند خداوند امور عالم را به اهل بیت ع واگذار و قدرت و اختيار آفرينش و تدبير عالم و علم آن را به ایشان تفويض كرده است. و مدعی‌اند که خداوند و اهل بیت ع را یکی نمی‌دانند. (تصحیح الاعتقادات، ص133؛ اعتقادات الإمامية، ص98؛ بحارالأنوار، 25، ص347) ظاهراً از همین جهت مفوضه در روایات مشرک دانسته شده اند. (عيون أخبار الرضا ع، ج‏2، ص203 در برابر غلات قائل به حلول و تألیه که کافر شمرده شده‌اند.)
در کتب سلف، «غالی» دو معنای عام و خاص دارد. به معنای اعم شامل هردو گروه مفوضه و غلات تألیهی می‌شود و به معنای اخص، منظور از آن تنها فرق غلو قائل به الوهیت امامان است و در برابر مفوضه است. در کتب برخی از قدما التفاتی به این نکته هست که برخی از غلات فراتر از تفویض رفته اند؛ و مثلاً تألیهی هستند. در این موارد غالباً تفویض و غلو در کنار هم به کار رفته اند. و چه بسا در مواردی در غیر آن هم منظورشان از غلات همین دسته اخیر باشد. به عنوان نمونه:

- ‏«كتاب الرد على الغلاة و المفوضة»، از الحسين بن عبيد الله بن إبراهيم الغضائري (رجال النجاشي، ص69/ 166)
- «كتاب إبطال الغلو و التفويض‏» اثر شیخ صدوق (عيون أخبار الرضا ع، ج‏2، ص204؛ در نجاشی ظاهراً در ضبط نام تصحیف رخ داده است: نجاشي، ص389 محمد بن علي بن بابويه القمي‏ أبو جعفر... كتاب إبطال الغلو و التقصير)
- شیخ صدوق همین تفصیل را در موارد متعدد دیگری هم دارد. (من لا يحضره الفقيه، ج‏1، 359؛ عيون أخبار الرضا ع، ج‏1، ص11، 215، 326، ج2، ص200، 203؛ إعتقادات الإمامية، ص97: الاعتقاد في نفي الغلو و التفويض و 101؛ علل الشرائع، ج‏1، ص227؛ الخصال، ج2، ص529)
- توضیحات مفید در ابتدای بحثش در «الغلو و التفويض» هم ظاهراً ناظر به همین معنای اخص از غلو است. (تصحيح اعتقادات الإمامية، ص131) و درأوائل المقالات، ص72 قد خالفنا فيه المنتمون إلى التفويض و طبقات الغلاة... و نیز نک: همان، ص67 و 313)
- و ر.ک تقريب المعارف، ص93، الغيبة للطوسي، ص21، 22، 23، 80، و...
شواهد این تفصیل در کتب نصیریه هم دیده می شود. که عنوان غلو را بر خود؛ و تفویض را بر غیر خود حمل کرده اند. (نمونه: رستباشیه1006، ص87؛ خصیبی، دیوان2001، ص103؛ الجواهر، ص43 و 94؛ حقائق2006، ص12 و 164-156؛ المصرية، ص49 و 367؛ آداب عبد المطلب2016، ص4، 14، 16؛ و... قس: عاصی، العلویون، ص337، خصیبی، دیوان، ص52 و خیر الصنیعة فی معرفة غلاة الشیعة)
(اما نیافتن استعمال غلو و تفویض در برابر هم در منابع عامه جای تعجب ندارد؛ چه آنکه آنها بعضاً دایره غلو را به امامیه هم کشانده اند، و کمتر دغدغه تمایز غلات و مفوضه را داشته اند.)

با این وجود نمونه های متعددی از استعمال معنای اعم برای غلو هم در کتب هست. مثلاً
- فرق الشيعة، ص84 «... و مذاهبهم مذاهب الغالية المفوضة في التفويض‏»؛ المقالات و الفرق، ص92
- مقالات الإسلاميين و اختلاف المصلين، ص16 [المفوضة] ... من اصناف الغالية؛ و نک: الأنساب(سمعاني)، ج‏12، ص: 377)
- شیخ مفید نیز می‌نویسد: «المفوضة صنف من الغلاة و قولهم الذي فارقوا به من سواهم من‏ الغلاة اعترافهم بحدوث الأئمة و خلقهم و نفي القدم عنهم و إضافة الخلق و الرزق مع ذلك إليهم و دعواهم أن الله سبحانه و تعالى تفرد بخلقهم خاصة و أنه فوض إليهم خلق العالم بما فيه و جميع الأفعال‏» (تصحيح اعتقادات الإمامية، ص133)
این کلام این نکته را تأیید می کند که با فحص در منابع ملل و نحل و تراث غلات، مفوضه تقسیمات گسترده فرق غلات را نداشته، و از این جهت محدودتر بوده‌اند.
برای مفوضه عقاید غالیانه ای مانند تفویض و نفی بلایای ائمه ع و انکار وفیات ایشان و... را برشمرده اند. اما شاید از عواملی که موجب شده که جریان تفویض نتوانسته، فرقی مجزا مانند فرق متعد غلات داشته باشد، این است که از میان عقاید غلات، اموری مانند حلول و بابیت کمتر در میان ایشان رایج بوده است. و همین عقاید در تحزب غلات موثر بوده است. نکته دیگر اینکه مفوضه عقایدی بین غلات و امامیه داشته اند. و لذا گاه در غلات و گاه خارج از ایشان شمرده شده اند. (به مانند برخی رجال میان شیعه و سنی که مشخصا در یکی از دو دسته نیستند.) و این موقعیت بینابینی نیز ابهام در شناخت مفوضه را می افزاید. چه اینکه روحیات باطنی عموم غلوگرایان نیز شناخت ایشان را مشکل می کند. چنانکه فرقه خطابیه نیز در بدو تشکیل خود به سرعت شناخته نشد. و تا امروزه هم در مورد برخی از جریان های غلو باقی مانده ابهام های جدی وجود دارد.
به هر رو روشن است که در تقابل تعابیر غلو و تفویض در کتب قدما، چند جریان مدنظر بوده است. و دیدگاه برخی از معاصران در این راستا (نمونه: گرامی، تطور ‏گفتمان‏ ‏تفويض‏ ‏در ‏سده‏ ‏دوم‏ ‏هجري، ص31-32) جای نقد جدی دارد.

غلوپژوهی
@gholow2

www.tgoop.com/gholow/275

511 viewsOct 19, 2020 at 04:12

🔺نسبت تفویض و غلو

مفوضه عقيده دارند خداوند امور عالم را به اهل بیت ع واگذار و قدرت و اختيار آفرينش و تدبير عالم و علم آن را به ایشان تفويض كرده است. و مدعی‌اند که خداوند و اهل بیت ع را یکی نمی‌دانند. (تصحیح الاعتقادات، ص133؛ اعتقادات الإمامية، ص98؛ بحارالأنوار، 25، ص347) ظاهراً از همین جهت مفوضه در روایات مشرک دانسته شده اند. (عيون أخبار الرضا ع، ج‏2، ص203 در برابر غلات قائل به حلول و تألیه که کافر شمرده شده‌اند.)
در کتب سلف، «غالی» دو معنای عام و خاص دارد. به معنای اعم شامل هردو گروه مفوضه و غلات تألیهی می‌شود و به معنای اخص، منظور از آن تنها فرق غلو قائل به الوهیت امامان است و در برابر مفوضه است. در کتب برخی از قدما التفاتی به این نکته هست که برخی از غلات فراتر از تفویض رفته اند؛ و مثلاً تألیهی هستند. در این موارد غالباً تفویض و غلو در کنار هم به کار رفته اند. و چه بسا در مواردی در غیر آن هم منظورشان از غلات همین دسته اخیر باشد. به عنوان نمونه:

- ‏«كتاب الرد على الغلاة و المفوضة»، از الحسين بن عبيد الله بن إبراهيم الغضائري (رجال النجاشي، ص69/ 166)
- «كتاب إبطال الغلو و التفويض‏» اثر شیخ صدوق (عيون أخبار الرضا ع، ج‏2، ص204؛ در نجاشی ظاهراً در ضبط نام تصحیف رخ داده است: نجاشي، ص389 محمد بن علي بن بابويه القمي‏ أبو جعفر... كتاب إبطال الغلو و التقصير)
- شیخ صدوق همین تفصیل را در موارد متعدد دیگری هم دارد. (من لا يحضره الفقيه، ج‏1، 359؛ عيون أخبار الرضا ع، ج‏1، ص11، 215، 326، ج2، ص200، 203؛ إعتقادات الإمامية، ص97: الاعتقاد في نفي الغلو و التفويض و 101؛ علل الشرائع، ج‏1، ص227؛ الخصال، ج2، ص529)
- توضیحات مفید در ابتدای بحثش در «الغلو و التفويض» هم ظاهراً ناظر به همین معنای اخص از غلو است. (تصحيح اعتقادات الإمامية، ص131) و درأوائل المقالات، ص72 قد خالفنا فيه المنتمون إلى التفويض و طبقات الغلاة... و نیز نک: همان، ص67 و 313)
- و ر.ک تقريب المعارف، ص93، الغيبة للطوسي، ص21، 22، 23، 80، و...
شواهد این تفصیل در کتب نصیریه هم دیده می شود. که عنوان غلو را بر خود؛ و تفویض را بر غیر خود حمل کرده اند. (نمونه: رستباشیه1006، ص87؛ خصیبی، دیوان2001، ص103؛ الجواهر، ص43 و 94؛ حقائق2006، ص12 و 164-156؛ المصرية، ص49 و 367؛ آداب عبد المطلب2016، ص4، 14، 16؛ و... قس: عاصی، العلویون، ص337، خصیبی، دیوان، ص52 و خیر الصنیعة فی معرفة غلاة الشیعة)
(اما نیافتن استعمال غلو و تفویض در برابر هم در منابع عامه جای تعجب ندارد؛ چه آنکه آنها بعضاً دایره غلو را به امامیه هم کشانده اند، و کمتر دغدغه تمایز غلات و مفوضه را داشته اند.)

با این وجود نمونه های متعددی از استعمال معنای اعم برای غلو هم در کتب هست. مثلاً
- فرق الشيعة، ص84 «... و مذاهبهم مذاهب الغالية المفوضة في التفويض‏»؛ المقالات و الفرق، ص92
- مقالات الإسلاميين و اختلاف المصلين، ص16 [المفوضة] ... من اصناف الغالية؛ و نک: الأنساب(سمعاني)، ج‏12، ص: 377)
- شیخ مفید نیز می‌نویسد: «المفوضة صنف من الغلاة و قولهم الذي فارقوا به من سواهم من‏ الغلاة اعترافهم بحدوث الأئمة و خلقهم و نفي القدم عنهم و إضافة الخلق و الرزق مع ذلك إليهم و دعواهم أن الله سبحانه و تعالى تفرد بخلقهم خاصة و أنه فوض إليهم خلق العالم بما فيه و جميع الأفعال‏» (تصحيح اعتقادات الإمامية، ص133)
این کلام این نکته را تأیید می کند که با فحص در منابع ملل و نحل و تراث غلات، مفوضه تقسیمات گسترده فرق غلات را نداشته، و از این جهت محدودتر بوده‌اند.
برای مفوضه عقاید غالیانه ای مانند تفویض و نفی بلایای ائمه ع و انکار وفیات ایشان و... را برشمرده اند. اما شاید از عواملی که موجب شده که جریان تفویض نتوانسته، فرقی مجزا مانند فرق متعد غلات داشته باشد، این است که از میان عقاید غلات، اموری مانند حلول و بابیت کمتر در میان ایشان رایج بوده است. و همین عقاید در تحزب غلات موثر بوده است. نکته دیگر اینکه مفوضه عقایدی بین غلات و امامیه داشته اند. و لذا گاه در غلات و گاه خارج از ایشان شمرده شده اند. (به مانند برخی رجال میان شیعه و سنی که مشخصا در یکی از دو دسته نیستند.) و این موقعیت بینابینی نیز ابهام در شناخت مفوضه را می افزاید. چه اینکه روحیات باطنی عموم غلوگرایان نیز شناخت ایشان را مشکل می کند. چنانکه فرقه خطابیه نیز در بدو تشکیل خود به سرعت شناخته نشد. و تا امروزه هم در مورد برخی از جریان های غلو باقی مانده ابهام های جدی وجود دارد.
به هر رو روشن است که در تقابل تعابیر غلو و تفویض در کتب قدما، چند جریان مدنظر بوده است. و دیدگاه برخی از معاصران در این راستا (نمونه: گرامی، تطور ‏گفتمان‏ ‏تفويض‏ ‏در ‏سده‏ ‏دوم‏ ‏هجري، ص31-32) جای نقد جدی دارد.

غلوپژوهی
@gholow2

BY غلات و صوفیه