از ویرایش

دربارۀ واژۀ مَلَکه / مَلِکه
برخی معتقدند این دو کلمه را نباید با هم اشتباه کرد. «مَلَکه»، به فتح اول و دوم، یعنی «کیفیتی نفسانی که ثابت و تغییرناپذیر باشد» [شاهد]، اما «مَلِکه»، به فتح اول و کسر دوم، مؤنثِ «مَلِک» و به‌معنای «شهبانو»ست (اعم از اینکه زوجۀ شاه باشد یا خود بر کشوری سلطنت کند): «ملکۀ اردن»، «ملکۀ انگلیس». غالباً، خاصه در رادیو و تلویزیون، این کلمه را به فتح «ل» تلفظ می‌کنند و غلط است.

پاسخ:
۱. در واج‌شناسی، هرگاه در یک واژه یا گروه، واجی از واج دیگر تأثیر بپذیرد به آن قاعدۀ هماهنگی (harmony) می‌گوییم. در واژۀ «مَلِکه» واکۀ هجای دوم، یعنی e، از واکۀ هجای نخست، یعنی a، تأثیر پذیرفته و e به a بدل شده‌است. درنتیجه، فارسی‌زبانان ــ برای راحتی بیشتر ــ «مَلِکه» را /مَلَکه/ تلفظ می‌کنند و همین تلفظ اخیر نیز تلفظ معیار این واژه در فارسی است. در فارسی صدها واژه وجود دارد که واکۀ یکی از هجاهای آن‌ها از واکۀ هجای کناری خود تأثیر پذیرفته‌است:
تبدیل e به a: آخِر > آخَر، اسلِحه > اسلَحه، اشِعه > اشَعه، بِساط > بَساط، بِنا > بَنا، تَبِعات > تبَعات، تفرِقه > تفرَقه، جِوار > جَواز، جِهاد > جَهاد، خِزانه > خَزانه، خِطاب > خَطاب، خِلاف > خَلاف، رِدا > رَدا، سِهام > سَهام، شِهاب > شَهاب، طِحال > طَحال، عِلاج > عَلاج، عِلاقه > عَلاقه، غِذا > غَذا، غِربال > غَربال، فِرار > فَرار، قِطار > قَطار، کافِر > کافَر، لِحاف > لَحاف، مرتفِع > مرتفَع، مقنِعه > مقنَعه، مِنبر > مَنبر، مِنطقه > مَنطقه، نِهایت > نَهایت، و ده‌ها واژۀ دیگر (به فرایند کاهش ارتفاع زبان در تولید واکه، مانند تبدیل e به a، «افتاده‌شدگی» می‌گوییم).
تبدیل o به a: خیزُران > خیزَران، رُواق > رَواق، عُنّاب > عَنّاب، قُواره > قَواره، لُعاب > لَعاب، مُفاد > مَفاد، و ده‌ها واژۀ دیگر.
تعداد واژه‌هایی که دستخوش قاعدۀ هماهنگی شده‌اند بسیار بیش از این‌ها است. اگر تلفظ واژۀ «مَلِکه» به‌صورت /مَلَکه/ غلط باشد، تلفظ تمامی ده‌ها واژۀ ذکرشده و صدها واژۀ ذکرنشدۀ دیگر نیز غلط است، که البته پذیرفتنی نیست.
۲. ممکن است برخی این نقد را وارد کنند که اگر واژۀ «مَلِکه» به‌صورت /مَلَکه/ تلفظ شود، ممکن است شنونده آن را با واژۀ «مَلَکه» به‌معنی «کیفیتی نفسانی که ثابت و تغییرناپذیر باشد» خَلط کند. در پاسخ به این سؤال مُقَدَّر باید گفت که بافت زبانی هرگونه ابهام احتمالی را برطرف می‌کند.

منبع استخراج مثال‌ها:
تحول آوایی واژه‌های عربی در فارسی، بهروز صفرزاده، تهران، کتاب بهار، ۱۳۹۵.

۱۳۹۸/۰۵/۲۷
فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

www.tgoop.com/azvirayesh/203

2.74K viewsedited  Aug 18, 2019 at 10:01

دربارۀ واژۀ مَلَکه / مَلِکه
برخی معتقدند این دو کلمه را نباید با هم اشتباه کرد. «مَلَکه»، به فتح اول و دوم، یعنی «کیفیتی نفسانی که ثابت و تغییرناپذیر باشد» [شاهد]، اما «مَلِکه»، به فتح اول و کسر دوم، مؤنثِ «مَلِک» و به‌معنای «شهبانو»ست (اعم از اینکه زوجۀ شاه باشد یا خود بر کشوری سلطنت کند): «ملکۀ اردن»، «ملکۀ انگلیس». غالباً، خاصه در رادیو و تلویزیون، این کلمه را به فتح «ل» تلفظ می‌کنند و غلط است.

پاسخ:
۱. در واج‌شناسی، هرگاه در یک واژه یا گروه، واجی از واج دیگر تأثیر بپذیرد به آن قاعدۀ هماهنگی (harmony) می‌گوییم. در واژۀ «مَلِکه» واکۀ هجای دوم، یعنی e، از واکۀ هجای نخست، یعنی a، تأثیر پذیرفته و e به a بدل شده‌است. درنتیجه، فارسی‌زبانان ــ برای راحتی بیشتر ــ «مَلِکه» را /مَلَکه/ تلفظ می‌کنند و همین تلفظ اخیر نیز تلفظ معیار این واژه در فارسی است. در فارسی صدها واژه وجود دارد که واکۀ یکی از هجاهای آن‌ها از واکۀ هجای کناری خود تأثیر پذیرفته‌است:
تبدیل e به a: آخِر > آخَر، اسلِحه > اسلَحه، اشِعه > اشَعه، بِساط > بَساط، بِنا > بَنا، تَبِعات > تبَعات، تفرِقه > تفرَقه، جِوار > جَواز، جِهاد > جَهاد، خِزانه > خَزانه، خِطاب > خَطاب، خِلاف > خَلاف، رِدا > رَدا، سِهام > سَهام، شِهاب > شَهاب، طِحال > طَحال، عِلاج > عَلاج، عِلاقه > عَلاقه، غِذا > غَذا، غِربال > غَربال، فِرار > فَرار، قِطار > قَطار، کافِر > کافَر، لِحاف > لَحاف، مرتفِع > مرتفَع، مقنِعه > مقنَعه، مِنبر > مَنبر، مِنطقه > مَنطقه، نِهایت > نَهایت، و ده‌ها واژۀ دیگر (به فرایند کاهش ارتفاع زبان در تولید واکه، مانند تبدیل e به a، «افتاده‌شدگی» می‌گوییم).
تبدیل o به a: خیزُران > خیزَران، رُواق > رَواق، عُنّاب > عَنّاب، قُواره > قَواره، لُعاب > لَعاب، مُفاد > مَفاد، و ده‌ها واژۀ دیگر.
تعداد واژه‌هایی که دستخوش قاعدۀ هماهنگی شده‌اند بسیار بیش از این‌ها است. اگر تلفظ واژۀ «مَلِکه» به‌صورت /مَلَکه/ غلط باشد، تلفظ تمامی ده‌ها واژۀ ذکرشده و صدها واژۀ ذکرنشدۀ دیگر نیز غلط است، که البته پذیرفتنی نیست.
۲. ممکن است برخی این نقد را وارد کنند که اگر واژۀ «مَلِکه» به‌صورت /مَلَکه/ تلفظ شود، ممکن است شنونده آن را با واژۀ «مَلَکه» به‌معنی «کیفیتی نفسانی که ثابت و تغییرناپذیر باشد» خَلط کند. در پاسخ به این سؤال مُقَدَّر باید گفت که بافت زبانی هرگونه ابهام احتمالی را برطرف می‌کند.

منبع استخراج مثال‌ها:
تحول آوایی واژه‌های عربی در فارسی، بهروز صفرزاده، تهران، کتاب بهار، ۱۳۹۵.

۱۳۹۸/۰۵/۲۷
فرهاد قربان‌زاده
@azvirayesh

BY از ویرایش