▫️
🔹 محمد قزوینی، راه‌گشای پژوهشِ نوین در ایران [پاره‌ی دوم]
. . . . . . . . ‌‏

پایه‌گذاران پژوهش و آموزش زبان فارسی در روزگار ما (۳)

‎ هادی راشد

در لندن
قزوینی در سال‌های جوانی، خسته از کارهای نگارشی در بن‌گاه فروغی، به پیش‌نهاد برادرش روانه‌ی فرنگ شد: «چون شوق مفرط مرا به دیدن نسخ قدیمهء نادره می‌دانست به من نوشت که بد نیست ... سفری به لندن بکنی و کتابخانهء بزرگ اینجا را تماشایی بنمایی.» این ره‌سپاری که می‌بایست چند ماهه به سرآید، سی و چند سال به درازا کشید. قزوینی در لندن، پژوهش‌گرانی را شناخت که در کار خود بیش‌ترین باریک‌نگری، دوراندیشی و بازنگری را به کار می‌بستند. دانش و روشِ بوان ( A. A. Bevan) در ویرایش کتاب نقائض جریر و الفرزدق، به چشم او بسیار آموزنده بود. در آن‌جا با دانش‌ورانی مانند الیس (A. G. Elis)، آمدروز (H. F. Amedroz)، و ادوارد براون آشنایی یافت. آنان ژرفای آشنایی و چیرگی او را بر ادب عرب می‌ستودند و قزوینی از گستره‌ی دانش و نگرش روش‌مند آنان به زبان‌نوشته‌های عربی می‌آموخت.
در پنجم ژانویه ۱۹۲۶، برگزیدگان بنیاد گیب از قزوینی خواستند تا ویرایش کتاب تاریخ جهانگشای جوینی را برای چاپ بپذیرد. او نیز، به باور خود «با وجود قلت سرمایهء علمی و صعوبت فوق‌العاده این کار، متوکلا علی‌الله دل به دریا زده، پیشنهاد مذکور را» پذیرفت. این پیش‌نهاد، چنان‌ که قزوینی تاریخ آن را به شمارشِ روز یادآوری کرده است، سرآغاز کاربست روش علمیِ نوین در ویرایش زبان‌نوشته‌های فارسی از سوی یک دانش‌ور ایرانی به شمار می‌رود.

رفتن به پاریس
پذیرش کارِ ویرایش جهان‌گشای جوینی، قزوینی را برای دیدن دست‌نویس‌های کهن به پاریس کشاند. او در پاریس، پای درس‌های درنبورگ (Hartwig Derenbourg)، درباره‌ی خط حِمیَری (خط مُسند) نشست، با دومنار (Barbier de Meynard)، ویراستار و برگرداننده‌ی مروج‌الذهب به فرانسه؛ میه (A. Meillet)، پژوهش‌گر دستور سنجشی زبان‌‌های هندواروپایی؛ و هوارت (Clement Huart)، پژوهش‌گر زبان‌نوشته‌های فارسی، عربی و ترکی آشنایی به هم رساند. زمینه‌ها و روش‌های کاری آن دانش‌وران از هر رو برای یک پژوهش‌گر ایرانی، تازه و آموزنده بود.
قزوینی در پاریس به دیدار دهخدا شتافت، و از «مؤانست با آن طبعِ اَلطَف از ماهِ زلال و ارَّق از نسیم صبا» برخورداری جست. دوستی و نامه‌نگاری با سیدنصرالله تقوی نیز از هم‌آن روزها آغاز شد.

تکاپوها در برلن
قزوینی در ۲۳ اکتبر ۱۹۱۵ به پیش‌نهاد حسینقلی‌خان نواب، وزیر مختار تازه برگزیده در برلن، به آلمان رفت. ماندن در آن‌جا چهار سال و نیم به درازا کشید. از نگاه قزوینی، برلن به گفت‌وشنودهای همیشگی با تقی‌زاده گذشت. تقی‌زاده در برلن با گردآوردن شماری از دانش‎وران ایرانی، انجمن ادبی و علمی کاوه را پایه‌گذاری کرده بود. مجتهد تبریزی، جمال‌زاده، غنی‌زاده، کاظم‌زاده، محمدعلی تربیت، مساوات، و ابراهیم پورداود شماری از یاران انجمن کاوه بودند. نویسندگان این انجمن با تکاپوهای خود، نخستین گام‌ها را در راه برساختن گستره‌ی پژوهشِ فرهنگ و زبان فارسی برداشتند.
آشنایی با مارکوارت، پژوهش‌گر جغرافیای کهن ایران؛ زاخائو، ویراستار کتاب‌های ابوریحان بیرونی؛ موریتز، پژوهش‌گر خط‌ها در گستره‌ی تمدن اسلامی؛ هارتمن، مان، میتووخ، فرانک، سباستیان بک، نویسنده‌ی دستور زبان فارسی به آلمانی؛ و نولدکه دست‌آورد سال‌های ماندن قزوینی در آلمان بود.

نگرش و دست‌آوردها
به سر آوردن در اروپا، قزوینی را با چشم‌اندازهای رو به گسترش پژوهش در تاریخ، فرهنگ و زبان فارسی آشنا کرد. در این چشم‌انداز، گونه، روش و ژرفای پژوهش‌های قزوینی و یاران کاوه از هر نگاه با آن‌چه در روزنامه‌های ایران به چاپ می‌رسید، دگرسانی پذیرفت، (قزوینی در نامه به تقی‌زاده، هرگونه گفت‌وگوی سنجش‌گرانه با نویسندگان روزنامه‌های ایران را کاری بی‌هوده می‌خواند). از دید قزوینی، شمار پژوهش‌گران ایرانی از دید پای‌بندی به روش و سنجش علمی، بسیار اندک بود. او در یادداشت‌های‌ خود روش کار دهخدا، فروغی و اقبال آشتیانی را ستوده است.
قزوینی در بازگشت از برلن به پاریس، پس از شانزده سال بار دیگر به فروغی برخورد. اما این دید و بازدیدها، بیش از چند ماه نپایید، زیرا فروغی را به تهران فراخواندند. با این‌همه، فروغی توانست زمینه‌‌ی برخورداری قزوینی را از پرداخت سالیانه فراهم کند (نامه‌، ش۱۸).
ویرایش بخشی از لباب‌الألباب، مرزبان‌نامه، المعجم در سنجش شعر فارسی، چهار مقاله و جهان‌گشای جوینی، به هم‌راه برگردان لوایح جامی به فرانسه، گزارشی از زندگی مسعود سعد سلمان به انگلیسی، و برگردان دیباچهء تذکره‌الاولیا بخشی از کارهای قزوینی در اروپا است.

‎👉پاره‌ی سوم هم‌این یادداشت
‎👉پاره‌ی نخست

● در پویه‌ی زبان فارسی⁦
گزیده‌ی یادداشت‌ها در فرهنگ، زبان و ادبیات
https://www.tgoop.com/OnPersianLanguage/