سروش دباغ

🔻حافظ رواقی اندیش
✍️سروش دباغ

پیش‌ از این اشاره کردم که حافظ از جمله متفکرانِ رواقی ماست. من این مدعا را اولین بار جایی نوشته بود وخواندم که یکی از محققان و اساتید ایرانیِ ساکن آمریکا که در دانشگاه پرینستون تحقیق می‌کنند و آثاری را نیز در حوزۀ تاریخ اسلام منتشر کرده است‌، برای من نوشته بودند که فلانی، آیا می‌شود نشان داد که حافظ مشخصاً از چه رواقیونی تأثیر پذیرفته است؟ من برای ایشان نوشتم که نه، من نمی‌دانم که او آثار رواقیون را مشخصاً خوانده باشد و اینکه نمی‌ دانم از چه طریقی در جهان اسلام این آراء ریزش کرده است. می‌دانم تحقیقات متعددی در این باب منتشر شده است؛ اما من فارغ از آن، مضامینی را که در اشعار حافظ و در وهلۀ بعدی خیام- که البته من بیشتر روی حافظ تأکید می‌کنم ـ می‌توانم سراغ بگیرم که طنینِ رواقی پررنگی دارد. فارغ از اینکه او آثار رواقیون را خوانده بوده یا نه، فارغ از اینکه از چه طریقی آرای رواقیون در سنت ایرانی‌اسلامی ما ریزش کرده است، می‌شود این نگرش را در آثار برخی از عارفان و شاعران ما به‌نیکی سراغ گرفت. البته من یک نوع به‌اصطلاح مواجهۀ معنایی و مفهومی دارم. در حقیقت در پیِ این هستم که چگونه می‌شود از دل این ابیات و اشعار، آرای رواقی را استخراج کرد. این نوع زیست‌جهان و نگاه به دنیا را که بیشتر از جنسِ یک تبدیل مزاجِ در درون است و همچون سرمه‌ای بر چشم کشیدن و دنیا را به‌نحو دیگری نظاره‌کردن است، را می‌شود در حافظ و برخی دیگر از سالکان سنتی سراغ گرفت. غزلی از حافظ که از شهرت نیز برخوردار است در ادامه می‌ آورم:
گل‌عُذاری ز گلستان جهان ما را بس
زین چمن سایۀ آن سرو روان ما را بس
من و هم‌صحبتی اهلِ‌ ریا دورم باد
از گرانان جهان رطل گران ما را بس
قصر فردوس به پاداش عمل می‌بخشند
ما که رندیم و گدا، دیر مغان ما را بس
بنشین بر لب جوی و گذر عمر ببین
کاین اشارت ز جهان گذران ما را بس
نقد بازار جهان بنگر و آزار جهان
گر شما را نه بس این سود و زیان، ما را بس
یار با ماست، چه حاجت که زیادت طلبیم
دولت صحبت آن مونس جان ما را بس
از درِ خویش خدا را به بهشتم مفرست
که سر کوی تو از کون‌ومکان ما را بس
حافظ از مشرب قسمت گله بی‌انصافی‌ست
طبع چون آب و غزل‌های روان ما را بس

این غزل که با واژۀ «بس» آراسته شده است، حامل معنای ژرفی است که در آن حافظ توضیحاتی راجع به خود می‌دهد. او انتظارش از جهان پیرامون را به تصویر می‌ کشد که طنین رواقی پررنگی دارد. اینکه «از مشرب قسمت گله بی‌انصافی‌ست» و منِ حافظ به‌رغم اینکه تنگ‌دست هستم و به‌رغم اینکه در زمانه‌ای زندگی می‌کنم که تاخت‌وتاز سیاسیون و اربابان قدرت را پی‌ در پی به چشم دیده‌ام، به دیر مغان قانع هستم و به جهانِ گذران دل نمی‌ بندم.
او پادشاهان متعددی را در دوران زندگی خود، در خطۀ فارس، به چشم دید؛ او ناامنی را چشیده بود. از حکومت شاه یحیی تا شاه شجاع و امیر مبارزالدین و در اواخر عمر خون‌ ریزی‌های تیمور را نظاره کرده بود. آن ناامنی‌ای که در خطۀ فارس موج می‌زد و آن دولت مستعجلی که از آن یاد می‌کند، همه تجربه‌های تلخ زندگی او را نشان می‌دهد. بعدها که شاه شجاع هم بر تخت صدارت می‌نشیند، اگرچه چند صباحی روابط حسنه‌ای با حافظ داشته است، اما پس‌از مدتی شاه شجاع هم از مشی اولیۀ خود پس از مدتی، به‌اقتضای پادشاهی مطلق‌العنان، عدول می‌کند. هرچند حافظ گفته بود:
سحر ز هاتف غیبم رسید مژده به گوش
که عهد شاه شجاع است می دلیر بنوش
شد آنکه اهلِ‌ نظر بر کناره می‌روند
هزار گونه سخن در دهان و لب خاموش
به بانگ چنگ بگوییم آن حکایت‌ها
که از نهفتن آن دیگ سینه می‌زد جوش

این ابیات را ناظر به این می‌گوید که دوران امیر مبارزالدین به محاق رفته است؛ امیر مبارزالدینی که در اجرای احکام شریعت، پادشاهی سخت‌گیر و عبوس بود. حافظ‌پژوهان بر این باورند که در اکثر مواردی که حافظ در دیوان خود از محتسب یاد کرده، مرادش امیر مبارزالدین است. گفته‌اند این غزل متعلق به اواخر دوران امیر مبارزالدین عبوس است:
رسید مژده که ایام غم نخواهد ماند
چنان نماند و چنین نیز هم نخواهد ماند
من ارچه در نظر یار خاکسار شدم
رقیب نیز چنین محترم نخواهد ماند
چو پرده‌دار به شمشیر می‌زند همه را
کسی مقیم حریم حرم نخواهد ماند
این غزل متعلق به اواخر دوران امیر مبارزالدین است و پس‌از آن شاه شجاع آمده است. این بالا و پایین‌رفتن‌ها، و همچنین اشاره به دولت مستعجل و خاطرات خوش در دوران حکومت ابواسحاق و دیگر اشارات فراوان در غزل‌های حافظ و البته تاریخ قرن هشتمِ شیراز، به ما نشان می‌دهد از پیِ یک خرسندی، دوباره ناخرسندی و کم‌امیدی و ناامیدی سر برمی‌آورده و این تزلزل و عدم اطمینان از امنیت موج می‌زده است.
📕"#سرشاری_خوشه_ی_زیست"
👤مولف: دکتر سروش دباغ
ویراستار علمی:حسین جمالی‌پور
📒انتشارات: بنیاد سهروردی تورنتو_کانادا

کانال تلگرام حسین جمالی پور
🆔️@philosophy_thinking

2.8K views15:59